قوم مانا



ماناها مردمانی كهن با خاستگاهی ناشناخته بودند كه در حدود سده‌ی دهم تا هفتم پ.م. در منطقه‌ی كنونی آذربایجان می‌زیستند. ماناها در آن دوران به با امپراتوری‌های اورارتو و آشور، و نیز دولت‌های كوچك حائل میان این دو، مانند زاموآ و زیكیرتو همسایه بودند.
پادشاهی مانایی در حدود 850 پ.م. بود كه رو به شكوفایی و بالندگی نهاد. ماناها در اصل مردمانی یك‌جانشین بودند و به كشت‌وكار و پرورش اسب می‌پرداختند. پای‌تخت آنان شهر مستحكمی به نام Izirtu بود.

ماناها از دهه‌ی 820 پ.م. با گسترش یافتن مرزهای خود، مبدل به نخستین دولت بزرگی شدند كه توانست این منطقه را به تصرف درآورد، به طوری كه سالیانی بعد، مادها نیز به همین سان عمل كردند. ماناها از این زمان، برخوردار از آریستوكراسی برجسته‌ای در مقام طبقه‌ی حاكم بودند، كه تا حدی قدرت شاه را محدود می‌كرد.
از حدود 800 پ.م. قلم‌رو مانا مبدل به میدان نبرد اورارتو، كه در این منطقه دژهایی را بنا كرده بود، و آشور شد. در طی مدتی كه این دو قدرت به نبردهایی گسترده با یك‌دیگر مشغول بودند، حدود 730-750 پ.م.، مانا مجالی یافت تا اراضی و متصرفات خود را گسترش دهد. پادشاهی مانا در طی دوران فرمان‌روایی ایرانزو (حدود 720-725 پ.م.) به بالاترین حد قدرت خود دست یافت.
در 716 پ.م. سارگن دوم، پادشاه آشور، اقدام به لشكركشی علیه مانا، كه در آن جا «آزا» پسر «ایرانزو» را Ulusunu به یاری اورارتوها از تخت سرنگون نموده بود، كرد. سارگن ایزیرتو را متصرف شد، و سربازان‌اش را در پارسواش و كیشسیم مستقر نمود. از آن پس آشوریان از این منطقه برای تولید مثل و تربیت و تجارت اسب بهره می‌جستند.
به گزارش یك سنگ‌نبشته‌ی آشوری، نزدیك بدین زمان، كیمریان از منزلگاه‌شان در Gamir یا Uišdiš در «میانه‌ی مانا» رهسپار شدند. كیمری‌ها نخست در سال‌نامه‌های آشوری در 714 پ.م. آشكار می‌شوند و ظاهراً در آن زمان آشوریان را در شكست دادن اورارتو یاری دادند. اورارتو اطاعت از آشوریان را برگزید، و آن گاه این دو كیمریان را شكست دادند و بدین ترتیب آنان را از هلال خصیب دور نگاه داشتند. در هر حال، كیمریان در 705 پ.م. علیه سارگون شوریدند و او در همان سال به نبرد با آنان پرداخت. كیمریان در 679 پ.م. به شرق و غرب مانا مهاجرت كردند.
در متون آشوری، از شورش مانا علیه اسرحدون، شاه آشور، در 676 پ.م. ، هنگامی كه آنان راه تجارت و دادوستد میان آشور و پارسواش را قطع كردند، یاد شده است. شاه اهشری، كه تا دهه‌ی 650 پ.م. فرمان می‌راند، به گسترش قلم‌رو مانا ادامه داد. با وجود این در حدود 660 پ.م. مانا متحمل شكست سختی از آشوریان شد. اما تا زمان درگذشت اهشری، شورش‌های آزادی‌خواهانه علیه آشور همچنان تداوم داشت. مانا در سده‌ی هفتم پ.م. از سكاهای مهاجم، كه قبلاً به اورارتو تجاوز كرده و اندكی بعد (585 پ.م.) آن را ویران ساختند، شكست خورد. این شكست تجزیه‌ی افزون‌تر پادشاهی مانا را میسر نمود.
جانشین شاه اهشری، Ualli، از آشوریان برضد مادها، كه در این زمان هنوز در شرق، در امتداد كرانه‌ی جنوب غربی دریای مازندران مستقر بودند، جانب‌داری كرد. با وجود این، چنین می‌نماید كه در پی ده‌ها سال كشمكش، مادها سرانجام بر ماناها پیروز شدند و بقایای مانا را در 616 پ.م. فتح نمودند و جمعیت آن را در خود مستحیل كردند. گمان می‌رود كه اسم مكان‌ها و اسم شخص‌های مانایی (تنها نمونه‌های زبانی بازمانده از ماناها) متعلق به گویشی وابسته به زبان هوریانی امپراتوری هیتی باشند.



داریوش كیانى