پاسخ: آن چه مسلم است در روز قيامت از اعمال بندگان سؤال مى شود و هركسى نتيجه كارهايى را كه در دنيا كرده مى بيند، امّا هميشه اين پرسش در ذهن مى آيد كه از چه چيزهايى مورد سؤال واقع مى شويم و پاسخ گوى چه اعمالى بايد باشيم، قرآن كريم و روايات به اين موضوع اهمتمام ورزيده و با شيوايى خاصّى پاسخ اين سؤال را ارائه نموده اند.
آيات مربوط به اين بحث را به دو دسته مى توان تقسيم كرد:
دسته اوّل آياتى كه حاكى از اين است كه از تمام كارهايى كه انسان انجام داده است سؤال مى شود و ما نمونه هايى را يادآور مى شويم:
الف. (...وَلَتُسْئَلُنَّ عَمّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).([1])
«قطعاً شما درباره ى كارهايى كه انجام داده ايد، مورد سؤال واقع مى شويد».
ب.(لا يُسْئَلُ عَمّا يَفْعَلُ وَهُمْ يُسْئَلُونَ).([2])
«از آنچه خداوند انجام مى دهد، سؤال نمى شود ولى آنان در مورد كارهايى كه انجام مى دهند مورد سؤال واقع مى شوند».
ج.(...ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ) .([3])
«آنگاه بازگشت شما به سوى خدا است و او شما را به كارهايى كه انجام داده ايد، آگاه مى سازد، او به مكنون سينه ها آگاه است».
د. (يَومَئِذ يَصْدُرُ النّاسُ أَشْتاتاً ليُرَوْا أَعْمالَهُمْ).([4])
«روز قيامت انسانها گروه گروه از قبرها بيرون مى آيند تا اعمال (يا جزاى اعمال) خود را ببينند».
گذشته بر آيات ياد شده آيات مربوط به جزا وكيفر و پاداش نيز بر اين شمول وگستردگى دلالت دارند.
دسته دوم آياتى است كه حاكى از اين است كه از موضوعات خاصى سؤال مى شود. اينك نمونه هايى از اين آيات:
الف. نعمت هاى الهى
(ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذ عَنِ النَّعيمِ) .([5])
«آنگاه به طور قطع درباره ى نعمت هاى الهى از شما سؤال مى شود».
سؤال در اين آيه اگر چه درباره نعمت هاى الهى است، ولى با توجه به
اين كه از آن با كلمه «نَعيم» تعبير آورده شده است كه همه ى نعمت هاى الهى را شامل مى شود و از طرفى همه ى آنچه بشر در زندگى خود از آن برخوردار است، نعمت هاى الهى محسوب مى شوند، بنابراين همه ى كارهاى او مورد سؤال واقع خواهد شد، زيرا همه ى كارهايى كه انسان انجام مى دهد، به گونه اى تصرف در نعمت هاى الهى مى باشد. و در نتيجه اين آيه را بايد از دسته ى نخست بشمار آورد.
ب. درباره قرآن([6])
(وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَسَوْفَ تُسْئَلُونَ).([7])
«حقا كه قرآن ذكر الهى است كه براى تو (پيامبر) و قوم تو نازل گرديده و در آينده (قيامت) درباره ى آن مورد سؤال قرار خواهيد گرفت».
ج. گواهى ها و شهادت ها
(...سَتُكْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَيُسْئَلُونَ).([8])
«شهادتهاى آنان نوشته خواهد شد و مورد سؤال قرار مى گيرند».
د. قتل بى گناهان
(وَإِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ * بِأَىِّ ذَنْب قُتِلَتْ).([9])
«هنگامى كه از دختران زنده به گور شده (هر مقتول بى گناهى) پرسيده مى شود كه به كدام جرم كشته شد؟».
هـ. دروغ ها و تهمت ها
(...تَاللّهِ لَتُسْئَلُنَّ عَمّا كُنْتُمْ تَفْتَرُونَ).([10])
«سوگند به خدا، قطعاً در باره ى افتراهاى شما سؤال خواهد شد».
و. راستگويى راستگويان
(لِيَسْئَلَ الصّادِقينَ عَنْ صِدْقِهِمْ وَ أَعَدَّ لِلْكافِرينَ عَذاباً أَليماً).([11])
«تا خداوند از راستى راستگويان سؤال نمايد و او براى كافران عذاب دردآور آماده كرده است».
البته تخصيص اين رشته از موضوعات براى سؤال، منافاتى با همگانى بودن آن ندارد، زيرا اين قسمت به خاطر اهميتى كه دارد، در لسان وحى به طور خصوص وارد شده است.
اتفاقاً در روايات نيز اين تقسيم وارد شده است، برخى از روايات يادآور مى شود كه از همه ى كارها سؤال مى شود، در حالى كه برخى، انگشت روى موضوعات خاصى مى گذارد از باب نمونه:
امام امير مؤمنان على (عليه السلام)مى فرمايد:
«كارهايى كه انسانها در اين دنيا انجام داده اند در سراى ديگر مقابل ديدگان آنها نمودار خواهد شد».([12])
آن حضرت در بخشى از نامه اى كه به يكى از كارگزاران حكومت خود نوشته است، فرموده است:
«به زودى عمر تو پايان پذيرفته، زير خاك پنهان مى شوى و آنگاه در جايگاهى كه ستمگران بهره اى جز حسرت و اندوه ندارند كارهايى كه انجام داده اى بر تو عرضه خواهد شد».([13])
روايات در اين باره بسيار است كه مجال ذكر همه ى آنها نيست.
آن حضرت در بخشى از نامه اى كه به يكى از كارگزاران حكومت خود نوشته است فرموده است:
«به زودى عمر تو پايان پذيرفته، زير خاك پنهان مى شوى و آن گاه در جايگاهى كه ستمگران بهره اى جز حسرت و اندوه ندارند كارهايى كه انجام داده اى بر تو عرضه خواهد شد».([14])
و در برخى روايات حساب و سؤال را به برخى از اعمال و فرايض الهى مقيد نموده است مانند:
ـ عمر انسان.
ـ دوران جوانى.
ـ كيفيت بهره گيرى از اعضا.
ـ كسب ثروت و صرف آن.
ـ محبت اهل بيت پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم).
ـ قرآن و عترت.
ـ فريضه نماز.
ـ نبوت و ولايت.
اينك نمونه هايى از روايات در رابطه با موارد ياد شده متذكر مى شويم:
الف. از رسول گرامى (صلى الله عليه وآله وسلم)روايت شده است كه فرمودند: هيچ بنده اى در قيامت گام بر نخواهد داشت مگر آن كه در باره ى پنج چيز از او سؤال مى شود:
1. از عمر او كه در چه كارهايى مصرف نموده است؟
2. از دوران جوانى كه در چه مواردى سپرى ساخته است؟
3. از مال و ثروت او كه از كجا بدست آورده و در چه مواردى مصرف نموده است.
4. درباره ى محبت اهل بيت (عليهم السلام) .
5. توحيد، نبوت و ولايت.([15])
ب. ابو بصير گويد: از امام صادق (عليه السلام)شنيدم كه مى فرمود: اولين چيزى كه انسان در قيامت بايد پاسخگوى آن باشد، نماز است پس اگر پذيرفته شود كارهاى ديگر نيز پذيرفته خواهد شد.([16])
ج. پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمودند: در روز قيامت من اولين كسى هستم كه بر خدا وارد مى شوم آنگاه قرآن، پس از آن عترت، و سپس امتم بر من وارد خواهند شد آنگاه درباره ى عملكرد امت و برخورد آنان با قرآن و عترت سؤال مى شود.([17])
د. جميل بن دَرّاج گويد: از امام صادق (عليه السلام) تفسير اين آيه از قرآن را پرسيدم(ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَيِذ عَنِ النَّعيم)قطعاً روز قيامت در باره ى نعمت هاى الهى مورد سؤال قرار خواهيد گرفت، امام فرمود: از امت اسلامى درباره ى نعمت رسول گرامى و اهل بيت او (عليهم السلام) سؤال خواهد شد.([18])
على (عليه السلام) از رسول گرامى (صلى الله عليه وآله وسلم)روايت كرده اند كه فرمودند: اولين چيزى كه پس از مرگ از انسان سؤال مى شود شهادت بر يگانگى خدا و رسالت محمد(صلى الله عليه وآله وسلم) و ولايت تو از جانب خدا و رسول بر مؤمنان، پس هر كس بدان معتقد بوده و اقرار نمايد، به نعمت هاى جاودان رهنمون خواهد شد.([19])
حساب نعمت هاى دنيوى خدا از نظر روايات
از بحث هاى مربوط به حساب كه در روايات مطرح شده است، حساب نعمت هاى دنيوى خدا است، مفاد و مضمون روايات در اين باره به شرح زير است:
1.همه ى نعمت هاى دنيوى مورد حساب واقع خواهد شد، حتى آنچه از طريق حلال بدست آمده است.
امير مؤمنان (عليه السلام) در اين باره فرموده اند:
«فِى حَلالِها حِسابٌ وَفى حَرامِها عِقابٌ».([20])
«در نعمت هاى حلال دنيوى حساب است و در آنچه از طريق حرام بدست آمده، عقاب و كيفر».
و نيز فرموده اند:
«اتَّقُوا اللّهَ فى عِبادِهِ وَبِلادِهِ فَإِنَّكُمْ مَسْؤُولُونَ حَتّى عَنِ الْبِقاعِ وَالبَهائِمِ».([21])
«تقواى الهى را در مورد بندگان او و سرزمينهاى او(و مكانهاى محترم ومقدس) رعايت نماييد، زيرا شما درباره ى همه چيز، حتى در مورد مكانها وحيوانات نيز مورد سؤال قرار خواهيد گرفت».
2. از آنچه در راه خدا بكار رفته است، سؤال نخواهد شد از رسول گرامى (صلى الله عليه وآله وسلم) در اين باره روايت شده است كه فرمودند:«روز قيامت از همه ى نعمت هاى الهى سؤال خواهد شد مگر آنچه در راه خدا بكار رفته باشد».([22])
3. از مؤمنان در باره ى برخى از نعمت هاى الهى حساب انجام نخواهد گرفت.
حلبى از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده است كه فرمود: انسان با ايمان درباره ى سه چيز مورد حساب قرار نخواهد گرفت:
1. طعامى كه مى خورد، 2. لباسى كه مى پوشد، 3. همسر پارسايى كه او را يارى نموده، مانع آلودگى او به گناه مى شود.([23])
در تحليل و تفسير روايات ياد شده يادآور مى شويم:
اوّل اينكه: مطلب در مورد روايت دوم بسيار واضح وروشن است، زيرا معناى اين كه نعمت هايى كه در راه خدا مورد استفاده واقع شده اند، مورد حساب قرار نخواهد گرفت اين است كه اين نوع اعمال مورد مؤاخذه قرار نمى گيرند و كيفر وعقابى را به دنبال گذارند.
دوم اينكه: از اين جا تفسير روايت سوم نيز روشن گرديد و آن اين كه مؤمنان در مورد برخى از نعمت هاى الهى مورد سؤال واقع نمى شوند، زيرا ممكن است مقصود اين باشد كه گروه نامبرده به خاطر اعمال بى شائبه خود شايستگى نوعى لطف و رحمت ويژه از جانب خداوند را به دست مى آورند و بدين جهت درباره برخى از نعمت هاى الهى (كه از ضروريات زندگى به شمار مى روند) مورد حساب قرار نخواهند گرفت.
سوم اينكه: اكنون مى توان استثناهاى عموم روايت نخست (در همه چيز و از همه كس حساب خواهد بود) را به دست آورد، زيرا مضمون روايت اول اين بود كه از همه چيز حتى از آنچه از راه حلال به دست آمده است هم سؤال خواهد شد و اين از دو نظر گسترش دارد:
1. چه در راه خدا به كار رفته باشد و چه در راه خدا به كار نرفته باشد.
2. فرقى ميان مؤمنان وغير مؤمنان نيست.
و چون اين دو جهت در روايات دسته ى دوم و سوم آمده است(كه از آنها سؤال نخواهد شد) در نتيجه معنى كلى و عام دسته ى نخست به وسيله ى اين دو دسته روايات استثنا داشته، تخصيص مى خورد.([24])