آشنايي با تاريخچه صنعت چاپ در ايران
تکنولوژی و نرم‌افزار- عده‌ای آغاز چاپ در ایران را عصر ایلخانیان مي‌دانند؛ برخی احتمال داده‌اند كه یهودیان فارسیزبان پیش از سایر گروه‌های فارسیزبان به اهمیت چاپ كتاب پی‌برده‌‌اند.در سال 1639سه كتاب به زبان و خط فارسی از سوی هیئت‌های تبلیغی مسیحی و در باب تبلیغ مسیحیت در لیدن هلند به چاپ رسیده و چاپخانه‌ای كه این كتاب‌ها در آن چاپ شده، ظاهراً نخستین چاپخانه فارسی در جهان است.
بر اساس مدارك موجود، نخستین كتابی كه در خود ایران چاپ شده، زبور داوود یا ساغموس است كه در 1638 به زبان و خط ارمنی در 572 صفحه در جلفای اصفهان و به دست كشیشان ارمنی به چاپ رسیده است.
اینكه ارمنیان، پیش از دیگر گروه‌های قومی ـ زبانی ساكن ایران توانسته‌اند در ایران چاپخانه‌ای از آن خود تأسیس كنند و آزادانه به چاپ و نشر منابع مسیحی بپردازند و در میان اقوام جهان مقام پانزدهم را از حیث قدمت چاپ احراز كنند، دلایل بسیاری دارد كه مهم‌ترین آن، محیط آزاد و تشویق‌آمیزی بود كه به‌ویژه شاه عباس اول صفوی و فرمانروایان دیگر این سلسله برای آنها ایجاد كرده بودند.
ارمنیان حدود 30 سال پس از كوچ به جلفای اصفهان، بصمه‌خانه‌ای در این شهر دایر و چاپ كتاب را آغاز كردند. براساس اشاره‌های سیاحان خارجی، به‌ویژه شاردن، شماری از ایرانیان در عصر صفویه از كار چاپ و چاپخانه آگاهی داشته و به ورود آن به ایران شایق بوده‌اند.
جان پینكرتون و جونس هنوی، كه در عصر نادرشاه افشار به ایران سفر كرده‌اند، از جزوه‌هایی صحبت به میان آورده‌اند كه به زبان لاتینی و عربی چاپ و منتشر می‌شده است.
تحول عمده در فن چاپ و انتشار مواد چاپی، اعم از كتاب، روزنامه و مواد دیگر، از دوره ولایتعهدی عباس میرزا قاجار آغاز شد كه مصادف است با پیامدهای جنگ‌های ایران و روس.
چاپخانه‌ای كه بنا بر مدارك فعلی، وجود آن محرز است، در سال 1233 به دست آقا زین‌العابدین تبریزی و با حمایت عباس میرزا در تبریز تأسیس شده است.
فتح‌نامه، اثر میرزا ابوالقاسم قائم مقامِ فراهانی، تفصیلی از جنگ‌های ایران و روس، ظاهراً نخستین كتاب فارسی است كه در ذیحجه 1234 در ایران چاپ و منتشر شده است.
بررسی نخستین كتاب‌های چاپی نشان می‌دهد كه دولت وقت از فنّاوری چاپ در جهت مقاصد خود استفاده می‌كرده است. كتاب‌ها عمدتاً تاریخی، دینی، ادبی، یا در جهت ترویج اصول بهداشتی، ترویج جنبه‌هایی از حیات مدنی و فرهنگ زندگی اجتماعی جدید بوده است.
در سال 1240، حدوداً 7 سال پس از تأسیس چاپخانه در تبریز، میرزا زین‌العابدین به امر فتحعلی‌شاه به تهران احضار و به تأسیس چاپخانه و چاپ كتاب مأمور شد.
چاپ سنگی در ایران بنابه عللی پس از چاپ سربی رواج یافت. جعفرخان تبریزی برای تعلیم دیدن چاپ‌‌سنگی به مسكو فرستاده شد و او در بازگشت، یك دستگاه چاپ سنگی را در 1239ـ1240، چند سالی پس از ورود چاپ‌‌سربی، با خود به تبریز آورد.
نخستین كتاب چاپ سنگی ظاهراً قرآنی بود كه در 1248 به همت میرزا اسداللّه در تبریز چاپ شد و 3سال بعد، باز به همت او و در تبریز، زادالمعاد انتشار یافت.
چاپ سنگی جز در تبریز و تهران در بسیاری از شهرهای دیگر ایران رواج یافت، تا آنكه در دوره ناصرالدین شاه قاجار چاپ سربی پس از مدتی بیش از نیم قرن بار دیگر رایج شد. چاپ سنگی حتی بنا به ضرورت فنی بر خط فارسی تأثیر گذاشت و در شیوه تحریری آن تغییری ایجاد كرد.
تأسیس مدرسه دارالفنون بر وضع و سیر چاپ در ایران تأثیر گذار. نیاز به انتشار كتاب‌های درسی، سبب شد كه در این مدرسه كارگاهی مختص چاپ آثار استادان دارالفنون، منابع درسی محصلان و نیز پاره‌ای كتاب‌های دیگر تأسیس شود. چاپخانه كوچك دارالفنون ظاهراً در 1268 و با نام دارالطباعه خاصه علمیه مباركه دارالفنون تهران و زیرنظر علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه تشكیل شد و تا 1300 دایر بود و شاید حدود 40 عنوان كتاب درسی در آن به چاپ رسیده باشد.
چاپخانه‌اي دولتی، كه تحت عناوین مختلف فعالیت می‌كرد و به چاپ كتاب و روزنامه می‌پرداخت، در دوره ناصرالدین شاه تأسیس شد.
نهضت مشروطه در ایران عامل افزایش تعداد عناوین و شمارگان روزنامه‌ها، گرایش بیشتر مردم به خواندن مطالب سیاسی و اجتماعی و نیز تقویت و گسترش چاپ در ایران بود. چاپ ژلاتینی، كه بعداً جای خود را به روش چاپ استنسیلی داد، احتمالاً از اواخر عصر ناصری، و همز‌مان با آغاز تحركات سیاسی تازه، برای تكثیر اعلامیه‌های پنهانی، نامه‌های سرگشاده و شب‌نامه‌های سیاسی مورد استفاده قرار گرفت و ظاهراً چاپخانه‌های مخفی كوچكی برای چاپ ژلاتینی تشكیل شده بود.
چاپخانه مجلس شورای ملی، مدت كوتاهی پس از تشكیل مجلس اول، به منظور چاپ و نشر روزنامه و نیز مطالب اختصاصی خودِ مجلس، به سرعت تأسیس شد و در مدت كوتاهی به بزرگ‌ترین چاپخانه كشور تبدیل گردید.
چاپخانه مجهز دیگری به نام چاپخانه شاهنشاهی، به سرپرستی عبداللّه‌خان قاجار كه مدیریت او در صنعت چاپ معروف بوده است، پس از استقرار مشروطیت تأسیس شد و تا 1328 فعال بود.
در دوره محمدعلی میرزا، استفاده از چاپخانه‌های سربی اختصاصی و غیردولتی به جای چاپخانه‌های سنگی دولتی معمول شد، به طوری كه بنا به تخمین حوالی سال 1330 معدودی چاپخانه سنگی به فعالیت ادامه می‌دادند.
در سال‌هاي 1307، 1310 و 1317 برای چاپ و نشر كتاب‌های درسی در سراسر كشور و به شیوه‌ای نو اقدام شد.
تأسیس دانشگاه تهران و نهادهای جدید آموزشی در این عصر، همراه با دولت و ارتشِ رو به گسترش، نیاز به چاپ برخی مطالب را در مقیاسی وسیع‌تر فراهم آورد. تأسیس چندین چاپخانه دولتی و وابسته به دولت، مانند چاپخانه ارتش، چاپخانه بانك ملی ایران، چاپخانه دخانیات ایران، چاپخانه راه‌آهن و مانند اینها، حاصل نیاز دولت به تأمین احتیاجات خود در زمینه چاپ به طور مستقل بود.
از سال 1320 تا 1332 ، به‌رغم مداخلات ادواری حكومت و ممیزی‌های موقت، چاپ و نشر تقریباً آزاد بود. شمار مطبوعات كه در ابتدای دوره رضاشاه كاهش یافته بود، پس از سقوط او مجدداً افزایش یافت.
چاپخانه تابان، به عنوان نخستین چاپخانه خصوصی كه به دستگاه‌های جدید و خودكار مجهز شد، در همین سال‌های پس از جنگ، تحولی چشمگیر را از سرگذراند. چاپخانه بانك ملی ایران هم به دستگاه‌های ملخی جدید مجهز گردید. چاپخانه اطلاعات هم كه پیش از 1320 چاپخانه بزرگی بود، مجهزتر گردید.
در دهه 1330، دستگاه‌های افست رتاتیو و دورنگ و چهاررنگ جدید به ایران وارد شد و تحولی فنی در چاپ به بار آورد. چاپخانه‌های افست، روزنامه كیهان و سپهر، مهم‌ترین چاپخانه‌های آن دهه به شمار می‌آیند.
در دهه 1340 چاپ وارد مرحله تازه‌ای شد و انتشار كتاب‌های درسی در هیئتی جدید، كتاب‌های ارزان قیمت جیبی و شماری نشریه و گسترش آموزش‌های چاپ بر رونق آن افزود.
تا حدود نیمه دهه 1340، آموزش چاپ در ایران به شیوه استادی ـ شاگردی و از طریق چاپخانه‌ها انتقال می‌یافت. در 1344، رشته چاپ در هنرستان فنی تا مقطع دیپلم فنی دایر شد. از 1345 به بعد، هر سال چند تن برای فراگرفتن فنون جدید چاپ به اتریش اعزام می‌شدند.
سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی ایران در دهه 1350 نیز برای چاپ كشور از سال‌های پر تعارض به شمار می‌آید. افزایش چشمگیر درآمد كشور و طرح‌های گسترده توسعه، كه گسترش چاپ را هم اقتضا می‌كرد، با سیاست نظارتِ بسیار شدید بر چاپ كتاب و مطبوعات همراه شد.
ورود تجهیزات جدید چاپ، از جمله دستگاه لاینوترون، پاسخی به نیازهای رو به افزایش منابع چاپی، به‌ویژه كتاب‌های درسی مدارس و دانشگاه‌ها، بود، حال آنكه تنوع آموزشی و تكثر منابع كه نیاز جدید كشور بود، با سیاست نظارت چاپی در تضاد كامل قرارداشت.
در جریان انقلاب اسلامی 1357 چاپخانه‌ها یكی از مهم‌ترین و حساس‌ترین كانون‌های فعالیت بر ضد حكومت پهلوی بودند. از خروج محمدرضا پهلوی از ایران در دی 1357 تا آغاز تجاوز نظامی عراق به خاك ایران در پایان شهریور 1359، بیش از 350 عنوان روزنامه در ایران چاپ شده است.
چاپ در ایران از 1357 به این سو به طور كلی بر اثر چند عامل رو به رشد نهاده است: افزایش عناوین كتاب و نشریه؛ برداشته شدن ممیزی، جز در دوره‌هایی كوتاه؛ گسترش آموزش چاپ؛ انتشار نشریه‌های تخصصی در این زمینه؛ گسترش و تقویت صنف چاپ و صنف‌های وابسته؛ ورود تجهیزات و فنون جدید چاپ، به ویژه استفاده از رایانه و دستگاه‌ها و شبكه‌ها و نظام‌های رایانه‌ای كه انقلابی در اطلاعات و ارتباطات در سطح جهانی به بار آورده است؛ توسعه دانشگاه‌ها و آموزش عالی؛ افزایش جمعیت و رشد سریع نسل جدید لازم‌التعلیم و نیاز به چاپ منابع جدید؛ گسترش نهضت سوادآموزی و نظایر اینها.
در سال 1371 روش چاپ رنگی در مطبوعات به كار گرفته شد. روزنامه همشهری نخستین روزنامه رنگی ایران است. در همین سال آیین‌نامه جدیدی در خصوص تأسیس چاپخانه‌ها و واحدهای وابسته و چگونگی نظارت بر آنها به تصویب رسید.
در زمینه چاپ، 3 نشریه تخصصی و نیمه‌تخصصی انتشار می‌یابد: ماهنامه صنعت چاپ؛ ماهنامه چاپ و بسته‌بندی؛ ماهنامه چاپ و انتشار.
چاپ تمبر، اوراق بهادار، اسناد، بلیت اتوبوس‌های شهری، برگه‌های عوارض و نظایر اینها در چاپخانه‌های دولتی و تحت مقررات خاصی انجام می‌گیرد. چاپخانه ویژه چاپ اسكناس در 1361 تأسیس و سال بعد به بهره‌برداری رسید و از 1367 اسكناس كشور كلاً در این چاپخانه چاپ شده است.
با تصويب شوراى عالى انقلاب فرهنگى روز 11 شهريور به عنوان روز صنعت‌چاپ نامگذارى شده است.
پاسخ با نقل قول
