موقعیت جغرافیایی
شهرستان بيرجند با 140 كيلومتر مرز مشترك با كشور افغانستان در جنوب استان خراسان واقع شده است. شهرستان بيرجند از شمال به شهرستان قاينات، از شرق به كشور افغانستان،از جنوب به شهرستان نهبندان و استان كرمان و از مغرب به شهرستانهاى فردوس و طبس محدود است. وسعت اين شهرستان 34893 كيلومترمربع و مركز آن شهر بيرجند مى باشد كه در 59 درجه و 13 دقيقه طول جغرافيايى و 32 درجه و 53 دقيقه عرض جغرافيايى ودر ارتفاع 1470 مترى از سطح دريا قرار گرفته است.
فاصله شهر بيرجند تا مركز استان خراسان 481 كيلومتر، تا مركز استان سيستان و بلوچستان 458 كيلومتر و تا مركز استان كرمان 586 كيلومتر ميباشد.
بيرجند شهرستانى كوهستانى است و در آن كوهها و درههاى عميق و حاصلخيزى وجود داردكوههاى عمده شهرستان عبارتند از:رشته كوه باقران در جنوب كوه شاه در غرب (حاشيه كوير) ، رشته كوه مؤمن آباد.
آب و هواى اين شهرستان بيابانى و نيمه بيابانى است. در شهرستان بيرجند رودخانه عمده اى وجود ندارد و رودها كه به «كال» معروفند، عموماً فصلي و مسيل ميباشند.
اين شهرستان در حال حاضر داراى 4 بخش مركزي، خوسف، درميان، سربيشه، 19 دهستان و 4 نقطه شهري ميباشد بيرجند پرجمعيت ترين شهرستان جنوب خراسان ميباشد و جمعيت آن طبق سرشماري سال75، 000/280نفر بوده كه از اين ميزان 000/130 نفر در مناطق شهري و 000/150 نفر در مناطق روستايى ساكن ميباشند.
سابقه تاریخی بیرجند
نخستين بار نام بيرجند در اسناد مكتوب در كتاب معجم البلدان، قرن هفتم هجري قمري آمده كه اين شهر را از زيباترين بلديه قهستان معرفي كرده است. همچنين سياحان و مورخانى چون ماركوپولو ، ياقوت حموي، مقدسي، حمدا... مستوفي و حافظ ابرو در كتابهاى خود از اين شهر به نوعي ياد نموده اند. بيرجند مركب از دو جزء«بير» و «جند» است كه هر دو بخش آن در زبان پارسي باستان واژهاى مستقل و داراى معنا و مفهوم اساطيري و تاريخي ميباشد كه اين دو جزء باهم معنى «شهرتوفان» يا شهر «صاعقه» را ميدهد.كشفيات اخير باستان شناسان در منطقه بيرجند حاكي از اين است كه نواحي مزبور علاوه بر اينكه محل سكونت يا معبر انسانها در پيش از تاريخ بوده، رد پاى قوم ساگارتى يكي از اقوام كوچ نشين پارسي را نيز در خود به يادگار گذاشته است كه نمونه بارز آن كهن ترين اثر كشف شده بيرجند به نام سنگ نگار لاخ مزار كوچ ميباشد كه بر آن نقوش پيش از تاريخ، علائم پيكتوگرافي يا تصويري و كتيبه هاى خط عربي نيز به چشم ميخورد.
قرائن و شواهد نشان دهنده اين است كه آبادانى و رونق شهر بيرجند از دوره صفويه به بعد بوده، كه تقريباً تا اواسط دوره قاجاريه معماري و بافت هماهنگي را دربر داشته است. يادمانهاى تاريخي بيشمار در اين شهر، خانه هاى گلي و گنبدي شكل و كوچه هاى پيچ در پيچ، قراولخانه هاى بيدار و كاروانسراهاى پرجنب و جوش حكايت از دفاع در برابر دشمن بيگانه و يا مبارزه با توفان شن دارد. با توجه به همه اين عوامل شناخت گذشته شهر بيرجند با عناصري چون ميدانهاى كوچك، آب انبارهاى قديمي، مساجد و حمامهاى عمومي ميسر ميگردد. روي هم رفته شهر بيرجند داراى 19 محله معتبر و مهم بوده است.
آثار تاريخي بيرجند : آب انبـــار
چون آب قنات بيرجند موسوم به ( قصبه ) شور و غير قابل شرب بوده ، مردم خيرخواه در داخل شهر چندين آب انبار بزرگ بنا كرده بودند كه اين آب انبارها در زمستان و بهار از آب اضافي و شيرين روستاهاي كوه باغران پر آب شده و كفاف آب آشاميدني مردم را در طول سال ميداد . اين آب انبارها به علت اينكه كاملا در دل خاك ساخته شده بودند ، آب آنها در تابستان كاملا سرد و گوارا بود . حجم زياد آب انبارها موجب شده بود كه مردم ناچار شده بودند براي برداشت آب بين 90 - 40 پله را طي كنند تا به شير آبي كه در پايين آب انبار نصب شده بود دسترسي پيدا كنند . آب انبارها از لحاظ تاريخي حايز اهميت زيادي ميباشند و اكثر آنها در دوره قاجاريه بنا گرديده اند . ميراث فرهنگي شهرستان بيرجند اين آب انبارها را از جمله آثار سمبليك فرهنگي محسوب نموده و از سال 1372 به مرمت تعدادي از آنها اقدام نموده است . تعدادي از آب انبارهاي بيرجند از نطر اسم مؤسس ويا موقعيت بنا به شرح زير مي باشند :
1. آب انبار محسن زاده
2. آب انبار مقابل منزل آراسته
3. آب انبار مجاور مسجد خواجه ها
4 و 5 . دو باب آب انبار مقابل مسجد جامع
6. آب انبار عمه عمه خيابان انقلاب پشت مسجد آيتي
7. آب انبار حاجي ملك كه داراي 82 پله بوده
8. آب انبار جمشيدي در خير آباد
9. آب انبار مجاور كاروان سرا ي مستوفي
10. آب انبار خاج محمد جعفر
11. آب انبار شيخ جنب حسينيه پايين شهر
12. آب انبار حاجي سالار واقع در نزديكي نوانخانه سابق بيرجند
13. آب انبار كشتمان واقع در پشت اداره قند وشكر فعلي
14. آب انبار واقع در مقابل مسجد پايين شهر
15. آب انبار سيد حسين گلشني واقع در جنوب غربي بند باروت كوبها
16. آب انبار غينو (غيناب)
آقاي دكتر محمد حسن گنجي در مقاله خود تحت عنوان يادي از بيرجند و آبهاي شيرين و شورش در يادنامه استاد احمد احمدي بيرجندي به تعداد ديگري از آب انبارها اشاره كرده اند كه احتمال دارد يا اسامي آنها با نامهاي آب انبارهاي فوق الذكر يكي باشد يا آنكه در حال حاضر از تعدادي از آب انبارها اثري نباشد و ذهن دورنگر ايشان چنين آب انبارهايي را به خاطر مي آورد . اين آب انبارها عبارتند از :
1. آب انبار حاجي يوسف خان
2. آب انبار خير آباد
3. آب انبار حاجي رضا بيك
4. آب انبار حاجي احمد بيك
5. آب انبارگلخه
6. آب انبار حاجي خان
7. آب انبار كربلايي حسن رضا
8. آب انبار ته ده
آثار تاريخي بيرجند:بندهای(سدهای)قدیمی
در 200سال گذشته ، سدهايي با ساروج ، كه مخلوطي از آهك و خاكستر و يا آهك و ماسه ميباشد (و در سالهاي اخير با ماسه و سيمان) ، ساخته مي شد . اين سدها ، نه تنها در ذخيره كردن آب و جلوگيري از سيل ، بسيار مفيد و مؤثر ميباشند ، بلكه سالهاست كه تفرجگاه مردم شهرستان بيرجند محسوب مي شوند . ذيلا چند بند يا سد كه در نزديكي شهر بيرجند قرار دارد با توجه به قدمت آنها معرفي ميگردد :
الف: بند يا سد دره :
اين بند در 11 كيلومتري جنوب شهر بيرجند و بر روي يكي از دره هاي كوه باغران بنا شده است . حجم درياچه اين سد در حدود 000/150 متر مكعب و طول تاج آن 36 متر و عرض تاج آن 8/3 متر و ارتفاع آن 5/15 متر است .
مصالح به كار رفته در اين بند عبارتند از : سنگ، آجر و ملات آهكي ، مخزن اين بند در حال حاضر تقريبا از رسوبات پر شده و قابل استفاده نيست . ليكن از 50 سال گذشته به عنوان محل تفرج و ورزش در اين شهر محسوب ميشود . و اكثر افراد در گذشته ، براي شنا كردن به اين بند و بند عمر شاه مي آمدند . در وسط ديوار بند ، يك محفظه عمودي به شكل چاه وجود دارد كه در هر يك متر ارتفاع به سمت بند سوراخي (دريچه اي) تعبيه شده كه به داخل بند راه دارد . در حالت پر بودن اين سوراخها بسته و آب اضافي به صورت سر ريز از كنار بند خارج ميشده است اين بند در زمستان و بهار ، آبگيري ميشد ، و در اواخر بهار ، بر حسب نياز به ترتيب يك دريچه از اين دريچه ها (يا آب بندها) باز ميشد، تا آب آبياري مورد لزوم روستاهاي پايين سد را تامين كند . در حال حاضر اراضي اين بند توسط شركت پويش خريداري شده و اميد ميرود كه شهرك تفريحي زيبايي در اين ارتفاعات به وجود آيد و خاطرات گذشته مردم بيرجند تجديد شود .
ب : بند يا سد عمر شاه :
اين بند در 5 كيلومتري جنوب شرقي بيرجند بنا شده است . طول تاج اين بند 32 متر و عرض آن 2/4 متر و ارتفاع دهانهآن35متراست.
مصالح به كار رفته در اين بند ، سنگ و آجر و ملات آهكي بوده است بدنه اين سد در سالهاي اخير ترك خورده و مخزن آن از رسوبات پر شده است. اين بند نيز مانند بند دره از مراكز تفريحي و ورزشي مردم بيرجند محسوب ميشد . خاصه اينكه فاصله آن تا بيرجند نزديكتر است . اين بند در حال حاضر خشك ميباشد و تنها به عنوان يك منطقه سرسبز و تفريحي از آن استفاده ميشود .
ج : بند يا سد اولنگ :
اين بند در فاصله 4 كيلومتري شهر بيرجند و بر روي يكي از شاخه هاي رودخانه آبشار احداث شده است . طول تاج اين بند 32 متر ، عرض تاج در حدود 4 متر و ارتفاع دهانه آن 35 متر است .
آثار تاريخي بيرجند : کــاروانسراهــا
كاروانسراها پناهگاه و استراحتگاهاي بين راهي هستند كه كاروانيان در طي سفرهاي طولاني و در سرما و گرما به آن پناه آورده ، از دستبرد راهزنان و همچنين حيوانات درنده ايمن بودند.
نامهاي ديگري كه در فرهنگ لغات به دليل عملكرد گوناگون كاروانسراها ذكر شده شامل : "كاربات"،"رباط" و "ساباط" ميباشد، در ضمن از اين بناها جهت استراحتگاههايي براي نامه رسانان سلاطين و حاكمان وقت نيز استفاده مي شده است.
طبق بررسي هاي انجام شده شهرستان بيرجند داراي 5 رباط بياباني و 12 كاروانسراي شهري بوده است.
كاروانسراهاي شهرستان بيرجند مربوط به دورهاي زنديه ، صفويه و قاجاريه بوده و از ويژگيهاي معماري چهار ايواني و دو ايواني و متفرقه برخوردار بوده است.
كاروانسراهاي بيرجند عبارتند از:
1- قيصريه
2- كاروانسراهاي چارختي ها
3- كاروانسراي محسن زاده
4- كاروانسراي وصل به مصلي
5- كاروانسراي شركت نفت
6- كاروانسراي سادسي
7- كاروانسراي گازاريها
8- كاروانسراي مقابل كاروانسراي محسن زاده
9- كاروانسراي اخوان
10- كاروانسراي مستوفي
11- كاروانسراي ميرزا رضا
12- كاروانسراي شركت شرق
13- كاروانسراي خرازي
14- كاروانسراي حاجي ملك
15-كاروانسراي ملا محمد مودي (در حال حاضر معروف به شريف زاده)
16- كاروانسراي چارخسي ها (در حاشيه جنوبي پايين بازار قرار دارد)
آثارتاريخي بيرجند : قلــعه ها
قلعه هاي بيرجند، در دوره هاي مختلف احداث شده اند ليكن از حدود قرن پنجم هجري (484ه.ق) كه حسين قايني حاكم ترشيز قهستان ، دعوت حسن صباح را پذيرفت و جمع كثيري با او بيعت كردند تا كشته شدن ركن الدين خورشاه بن علاء الدين محمد، آخرين شاه فرمانروايان الموت كه به دست هلاكو خان اسير و بعدا” كشته شد و اسماعيليه سقوط كرد، بر احداث قلاع قهستان افزوده شد.
وجود مناطق كوهستاني زياد باعث شده كه پاي فرقه اسماعيليه به اين منطقه باز شود و براي دفاع از خود ، قلاع مرتفع و مستحكمي در اكثر مناطق اين شهرستان و ساير شهرهاي جنــوبي خــــــراسان ساخته و باقي بگذارند. بعدها نيز كم وبيش اهالي اين شهرستان از نعمت آسايش كافي برخوردار نبوده و مورد تهاجم مغولها و تركمن ها و افغانها قرار گرفته اند, از اين روي ، قسمت قديمي اين شهر با كوچه هاي تنگ و تاريك و با ديوارهاي بلند بر روي تپه ها ساخته شده، تا بدين وسيله مردم بتوانند از جان و مال و ناموس خود دفاع كنند.
اسامي تعدادي از قلعه هاي شهرستان كه به ادوار مختلف تاريخي قبل از اسلام تا دوره قاجاريه منسوب مي باشند عبارتند از:
1- قلعه سنگي
2- قلعه بصيران
3- قلعه سربيشه
4- قلعه دهك
5 - قلعه اسفزار
6 - قلعه يزدان
7 - قلعه مود
8 - قلعه فخرود
9 - قلعه چهكند
10 - قلعه خاكي كلاته نو
11- قلعه كلاته زرد
12- قلعه كمر قلا
13- قلعه بگو
14- قلعه نوفرست
15- قلعه مزداب
16- قلعه آسو
17- قلعه كهنه
18- قلعه كهنه القور
19- قلعه ناصري
20- قلعه سما
21- قلعه كهنه
22- قلعه برس
23- قلعه پهن
24- قلعه موليد
25- قلعه فورگ
26- قلعه قديمي خوسف
27- قلعه قلاع
28- قلعه ريوز
29- قلعه كهنه
30- قلعه كهنه
31- قلعه دژ
32- قلعه كهنه
33- قلعه وارنج
34- قلعه زيرك
35- قلعه دختر مرك
36- قلعه مهنه آربيج
37- قلعه بافند آب
38- قلعه دژ
39- قلعه دژ علي سركار
40- قلعه مود
41- قلعه كوه قلا
42- قلعه هريوند
43- قلعه خراشاد
44- قلعه كوچ نهارجان
45- قلعه رستم در
46- قلعه قلاء آرك
47- قلعه فورك
48- قلعه حسن صباح
49- قلعه گرسك
50- قلعه طبس مسينا
51- قلعه قلاع پارتنگ
52- قلعه ارفو
53- قلعه دختر بيوسك
54- قلعه كوه نوغاب واقع
55- قلعه بيرجند
56- قلعه چهل دختر
57- قلعه چهل پسر
آثار تاريخي بيرجند : یخدانــها
يخبندانها آثاري هستند كه از گذشته دور در جنوب شهرستان بيرجند و در مجاورت روستاهاي اكبريه ، رحيم آباد، اميرآباد و چهكند (از جنوب شرقي تا جنوب غربي) كه نشيمن گاه حكام وقت بيرجند بوده است ساخته شده است. در اين يخدانها نه تنها يخ بر اثر برودت شبهاي سرد زمستان يخ مي بندد بلكه در محوطه اي كه به نام چال يا گـــودال يـخـدان مرســوم است يخ ها تا اواخر تابستان نگهداري ميشدند.
ساختمان اسكلت يخدانها از 3 قسمت اصلي تشكيل مي شود:
الف) ديوار شرقي-غربي كه طول آن بسته به وسعت و حجم يخدان و موقعــــــــيت محل ممكن است از 30-40 متر تغيير كند.اين ديوار با چينه (گل رس) به عمل آمده و در كف به ضخامت 2-5/1 متر و به ارتفاع 10-8 متر ميباشد كه در راس جمع تر شده است. نقش ديوار سايـــه افكندن بر روي «جوي-يخ بستن آب» مي باشد. در قاعده اين ديوار دو تا سه محل عبور از يك طـــرف به طرف ديگر ديوار قرار دارد. دو طرف ديوار تا حدودي منحني است تا از تابش خورشيد در شرق و غرب ديوار تا حدودي جلوگيري كند.
ب) در سمت جنوب ديوار يك اتاق براي فردي كه از يخدان حفاظــــت مي كند قرار دارد. اين فرد در شبــهاي سرد زمستان متناسب با سردي هوا در جوي واقع در شمال ديوار آب مي اندازد. وقتي طي چند شب قطر يــــــــــــخ به اندازه كافي رسيد ، يخــــها را كنده و درون يخدان مي ريزد. وقتي بخواهد لايه هاي ديگري اضافه نمايند معمولا” در بين هر دو لايه مقداري كاه مي ريزد تا يخ ها به هم نچسبند.
ج )يخدان كه از دو قسمت تشكيل شده است: چال يا گودال يخدان و گنبد مخروطي و يا به اصطلاح خول . چال يخدان به عمق 10-5 متر و به شعاع در حدود 6-4 متر مي باشد.جدار چال يخدان و كف آن را معمولا” با آجر و گنبد مخروطي را با چينه و ضخيم مي سازند تا بدين وسيله حرارت بيرون به درون كمتر سرايت كند. ضمنا” تونل ورودي چند متر با چال فاصله دارد تا هواي بيرون به سرعت وارد نشود.
از يخدانهاي معروف بيرجند مي توان به :
یخدان رحيم آباد
يخدان امير آباد
يخدان شوكت آباد
كه در مجاورت شهر بيرجند مي باشند نام برد.
آثار تاريخي بيرجند : عمارت کلاه فرنگی
شماره ثبت در فهرست آثار ملي 1880
ارگ كلاه فرنگي در حاشيه خيابان شهيد مطهري واقع شده و اكنون ساختمان بخشداري مركزي بيرجند مي باشد . اين بنا كه در شش طبقه و به فرم زيگوارت ساخته شده از بناهاي شاخص بيرجند ميباشد . از شش طبقه بنا ، تنها دو طبقه آن قابل كاربري است و بقيه طبقات تنها به منظور فرم بخشيساخته شده اند . در مركز بنا حوضخانه با ويژگيهاي معماري جالب توجهي وجود دارد . ورودي اصلي بنا در ضلع جنوبي آن قرار داردكه قبل از آن پيش طاقي ساخته شده از آجر واقع شده است . فضاي حوض خانه از لحاظ تزئينات مهمترين بخش بنا است . تزئينات انبوه مقرنس از جمله اين تزئينات است كه در سقف ديده مي شود . اين بنا محل حكمراني حسام الدوله بوده است و زمان ساخت آن به دوره زنديه بر مي گردد .
اين ارگ منسوب به امير حسن خان شيباني ميباشد و برخي آن را (( ارگ كلاه فرنگي)) مي نامند. اين ارگ متعلق به امير عبم خزيمه بوده كه ايشان آن را به فرمانداري بيرجند اهداء نمودند.
اين ارگ به شكل شش ضلعي و در راس به شكل مخروط و به رنگ سفيد ميباشد و چشم عابران را از لحاظ زيبايي و طراحي خيره ميكند. در مجاورت اين ارگ در سالهاي اخير ساختمان فرمانداري ساخته شده است. اقاي محمد جسين حديدي پور تاريخ بناي آن را سالهاي 1264 تا 1316 هجري قمري ميداند. مصالح به كار رفته در اين ساختمان عبارتند از : گل ، آجر ، آهك و ساروچ .
پاسخ با نقل قول
