آشنایی با بازار تهران
مجموعه بازار تاریخى تهران در ضلع جنوبى خیابان ۱۵ خرداد و حدفاصل آن با خیابان‌هاى مولوی، خیام و ۱۷ شهریور، در بافت قدیمى و تاریخى شهر واقع شده است.
بازار تهران همراه دیگر بناهاى تاریخى محدوده خود مانند مسجد امام، مسجد جامع و ...، از مجموعه‌هاى مهم تاریخى و هنرى شهر تهران محسوب مى‌شود.
با توجه به مدارک و شواهد موجود، بناى اولیه بازار به دوره شاه‌تهماسب صفوى و همزمان با ساخت برج و بارو و دروازه‌هاى شهر تهران در حدود سال‌هاى ۹۴۸-۹۳۰ هـ.ق تعلق دارد. ظاهراً چهار بازار لباف‌ها، کرجى‌دوزها، سراج‌ها و نعل‌چى‌ها، قدیمى‌ترین بخش بازار تهران است.
به نوشته صنیع‌الدوله، چهار سوق بزرگ و کوچک بازار در زمان فتحعلى‌شاه قاجار ساخته شد. در این زمان مجموعه بازار به طرف شمال غرب و غرب توسعه یافت، به طورى که به تدریج حدفاصل بین ارک و مسجد جامع به بخش پررونق بازار تبدیل شد و معروف‌ترین و معتبرترین سراها و تیمچه‌ها در این محدوده فعال شدند.
در دوره ناصرالدین‌شاه بر تعداد راسته‌ها و رسته‌هاى بازار افزوده شد و تعدادى سرا و تیمچه معتبر ساخته شد. مانند دیگر مجموعه بازارهاى تاریخی، هر کدام از راسته‌ها، رسته‌ها، سراها و تیمچه‌هاى بازار تهران به صنف و فعالیت خاصى اختصاص داشت.
در این دوره بخش‌هاى اصلى عبارت بود از: بازار کفاشان، بازار فرش‌فروشان، بازار عباس‌آباد، بازار امیر، بازار زرگرها، بازار ساعت‌فروشان، بازار بین‌الحرمین (سلطانى جعفری)، بازار چهار سوق بزرگ، مسجد جامع، بازار چهار سوق کوچک، بازار چهل تن (که از قدیمى‌ترین بخش‌هاى بازار و مربوط به دوره فتحعلى‌شاه است)، بازار آهنگران، بازار مسگران و بازار پاچنار.
علاوه بر این در نقاط دور و نزدیک بازار، بازارچه‌هایى ساخته شد که محلات مختلف شهر را تغذیه مى‌کرد از جمله بازارچه معیر و قوام‌الدوله که به بازارچه دوقلو مشهور بودند. از بازار کربلایى عباس على کمرگچی، بازارچه نایب‌السلطنه و ... فقط نامى باقى مانده است.
در خیابان ناصرخسرو، نزدیک مجموعه اصلى بازار نیز بازاچه‌ها و تیمچه‌هایى وجود داشت که امروزه بقایاى برخى از آنها مانند بازارچه مروى از دوره فتحعلى‌شاه و تیمچه صدر اعظم باقى است.
رشد و گسترش و پیشرفت سریع تهران معمارى سنتى بازار را دچار آشفتگى بسیار کرد. به طورى که بخش‌هاى زیادى از بازار نوسازى و یا بازسازى شد و تناسب موجود میان بخش‌هاى مختلف آن از میان رفت.
بخش‌هاى قدیمى و جالب توجه بازار عبارتند از: سردر بازار، در سمت سبزه‌میدان، بازار امیر، چهار سوق بزرگ، تیمچه‌هاى حاجب‌الدوله، علاءالدوله، قیصریه و مهدیه و همچنین بخش‌هایى از بازار که در ارتباط به مسجد امام، مسجد جامع و بناهاى تاریخى دیگر قرار دارد.
بناى اولیه سبزه‌میدان در سمت شمالى مجموعه بازار مربوط به اوایل دوره صفویه است اما در دوره قاجاریه و سال ۱۲۶۸ قمری به دستور امیرکبیر، حاج‌على خان مقدم مراغه‌اى (حاجب‌الدوله) تغییرات عمده‌اى در وضع سبزه‌میدان داد.
این میدان در دوره‌هاى مختلف یکى از مراکز مهم مذهبی، اجتماعى و سیاسى تهران بو دو در آن انواع مراسم مذهبى و سیاسى اجرا مى‌شد.
در ضلع جنوبى سبزه‌میدان، سردر زیبایى وجود دارد که به راسته‌هاى مختلف بازار راه مى‌یابد. این سردر از دهانه‌هاى اطراف که به مغازه‌ها اختصاص دارد، وسیع‌تر و پرکارتر است.
بخش‌هاى قدیم بازار تهران با پوشش طاق و گنبد مسقف شده و روشنایى آنها از روزنه‌هاى تعبیه شده در گنبدهاى آجرى آن تأمین مى‌شود. اما بخش‌هاى صدمه‌دیده یا جدید بازار با مصالح جدید و موقتى پوشش یافته و فاقد معمارى در خور توجهى است.
چهار سوق بزرگ که در بازارى به همین نام قرار گرفته فضاى هشت ضلعى است که با گنبد مدور نسبتاً کوتاهى پوشش شده و سطح داخل آن داراى گچ‌کارى است. این بنا در سال ۱۲۲۲ قمری ساخته شده است.
بازار و سراى امیر از دیگر بخش‌هاى جالب توجه مجموعه است که در حدود سال‌هاى ۶۸-۱۲۶۷ قمری از اموال میرزا تقى‌خان امیرکبیر، توسط شیخ عبدالحسین (شیخ‌العراقین) به همراه مسجد و مدرسه‌اى معروف به شیخ عبدالحسین ساخته شده و عواید آن وقف مسجد و مدرسه شده است.
تیمچه حاجب‌الدوله در کنار مسجد امام قرار دارد و از باارزش‌ترین بناهاى بازار است که در دوره ناصرالدین‌شاه توسط حاج‌على خان حاجب‌الدوله ساخته شده است. در دوره اخیر در فضاى داخلى این بنا، مجموعه تجارى جدیدى ساخته‌اند که اصالت و صورت قدیم بنا را دگرگون کرده است. از بناهاى دیگر بازار، تیمچه مهدیه در ابتداى بازار امیر (کفاشان) است که داراى پوشش عظیم ضربى و یزدى‌بندى عالى است.
بازار تهران بازاری است قدیمی واقع در مرکز شهر و در منطقه ۱۲ شهرداری تهران.
میدان پانزده خرداد در بیرون از محدوده بازار و سبزه‌میدان در محدوده بازار قرار گرفته است. از گذرهای اصلی درون بازار می‌توان از گذر لوطی‌صالح نام برد.
بازار بزرگ، بازار امیر، بازار عباس‌آباد، بازار زرگرها، بازار کفاش‌ها، حمام چال، مزینی، بازار زید، پاچنار، فراش‌باشی (نظام)، کبابی‌ها، باقرپور، بازار نجارها، حضرتی، نوروزخان، بازار مسجد جامع، بازار بین‌الحرمین، چهارسوق، خیاط‌ها، احمدی (حاجی ابوالفضل)، غریبان، منوچهرخانی.
