ايرانشهر در قلب بلوچستان همان شهر تاريخى پهره مىباشد كه در بعضى از كتب «پورا» نيز ضبط گرديده است. پهره در لغت به معنى پاس و محافظت مىباشد چون پهره در مركز بلوچستان نقش حفاظت و پاسدارى از منطقه مَكرُان را داشته است.
پَهْرَه به معناى شهربزرگ نیز ناميده شده و در زمان حمله اسكندر مقدونى منطقه اى آباد و سرسبز بوده اما به مرور زمان بر اثر علل گوناگونى رو به تخريب نهاده است.
پس از ساخت قلعه ايرانشهر (ناصرى) در سال 1271 ه ق مركز حكومتى بلوچستان از بمپور به پَهْرَه انتقال داده می شود. با انتقال مركزحكومت از اهميت بمپوركاسته شد و پَهره روز به روز گسترش بيشترى يافت. با ضعف قواى قاجار، نيروهاى بلوچ و حاكمان محلى فرصت را غنيمت شمرده و قلعه را از دست آنان گرفتند و بهرام خان باركزايى و سپس برادرزادهاش بنام دوست محمدخان به عنوان حاكم بلوچستان در اين شهر به حكومتى پرداختند تا اينكه با حمله قشون رضاخان در سال 1307ه.ش اين شهر بدست قواى دولتى درآمد.
يه تدريج اين شهر گسترش يافته و امروزه به صورت يكى از قطبهاى جذب جمعيت و فعاليتهاى اقتصادى در آمده است.
نام قديمى پهره بوسيله هيأت وزيران در سال 1314 ه.ش به ايرانشهر تغييرنام داده است.
مساحت:
ايرانشهر در قسمت مركزى بلوچستان حدود16000كيلومترمربع مساحت دارد .
جمعيت:
جمعيت آن براساس آخرين سرشمارى194596 نفر است .
حدود:
اين شهرستان از شمال به شهرستانهاى خاش و زاهدان، از جنوب به شهرستان نيكشهر، از شرق به شهرستانهای سربازو سراوان و از غرب به استان كرمان محدود مىشود.
مركز شهرستان:
شهر ايرانشهر مركز شهرستان است كه از سال 1314 ه.ش به ایرانشهرتغییر نام داده و ارتفاع آن از سطح دريا 591 متر مىباشد و در - ْ60 طول شرقى و ْ27عرض شمالى قرار دارد. فاصله زمينى آن تا مركز استان 321 كيلومتر و تا تهران 1590 كيلومتر است، فاصله هوايى آن تا تهران 1292 كيلومتر مىباشد.
رود مهم:
بَمْپور كه شاخه اصلی آن ازایرندگان سرچشمه گرفته وبه رودخانه دامن هم معروف است وپس از به هم پیوستن شاخه های فرعی به سمت غرب جریان وبه دریاچه فصلی جازموريان منتهى مىشود.
آب و هوا:
آب و هواى شهرستان ايرانشهر در تابستان گرم و خشك و در زمستان معتدل است و بادهاى باران آور موسمى در فصل تابستان و بادهاى باران آور غربى در فصل زمستان در اين منطقه موجب ريزش پراكنده باران مىشوند درجه حرارت متوسط ايرانشهر در سال 1375 و ميزان بارندگى ساليانه آن به ترتيب 24/6درجه و 119/2ميلى متر بوده است.
تقسيمات كشورى:
اين شهرستان داراى 4 شهر (ايرانشهر – بمپور-دلگان –بزمان )و4 بخش( مركزى - بمپور - بَزْمان - دَلْگان ) است
آثارباستانی و ابنيه تاريخى شهرستان ایرانشهرجريان رودخانه هاى دامن و بمپور زمينه لازم را براى استقرار انسانها در حاشيه اين رودها از دوران قديم فراهم كرده است. براساس بررسىهاى انجام شده آثارى از دوران ماقبل تاريخ در اين منطقه شناسايى شده اند، كه بيانگر وجود تمدن كهن و غناى تاريخى و فرهنگى اين ناحيه مىباشند.
آثارباستانى وابنيه تاريخى اين شهرستان عبارتند از:
محوطه هاى باستانى: چاه حسينى - دامَنْ - بمپور - تومپ شهر دراز - گورستان قديمى خوراب - منار امام - تپه بَزْمان - قبرهاى قديمى دامن - تمب مورياب جازموريان - سَركَهوران - كَتوكان - قاسم آباد - مَوْلا - گوارگوشت - سَردْگاه (سَردُقْ) - قبور قديمى تيغ آب - سُهران - قبرستان كولِگ - قبرستان دَمبولان.
قلاع : ناصرى (ايرانشهر) - بمپور - چهل دختر - بَزْمان – سوراپ(هارون) -گوران بزمان- دامن - كَجكوش - اسپيددره - سعيدآباد - گوران دامن - زومى.
ساير آثار: ساختمانهاى سنگى هودْيان - سنگ مَرمَر جعفرآباد - آرامگاه سيدمهدى - آرامگاه حاجىبابا كَتْوكان - - غار تاريخى كَم ْسِپْتان
قلعه ناصرى:
قدمت: قاجاريه (1269-1313 ه.ش)
مشخصات معمارى :
قلعه فوق در ابعاد 194×194 متر يعنى در زمينى به مساحت 37636 مترمربع ساخته شده است. حصار اطراف آن به ارتفاع 6/7 متر و ضخامت 4/5 متر بصورت توپُر است. مجهز به دو نوع تيركش دورزن و نزديك زن مىباشد و تيركشهاى آن حالت عريب دارند. قلعه داراى 7 برجك و 2 برج در جلو مىباشد و شامل سرباز خانه، قورخانه، مسجد، حمام، اصطبل، حوضخانه، شاه نشين، عام نشين، باغ و ... بوده است. در سال 1359 ه.ش توسط عده اى ناآگاه به ارزش ميراث فرهنگى كليه ابنيه داخل قلعه تخريب و همسطح شده است تنها حمام قلعه در پايينتر از سطح زمين بصورت ويرانهاى باقى مانده است. حمام داراى تون، حوض خانه و چاه فاضلاب است از هنرهاى جالب معمارى حمام كاربرد لوله هاى سفالى به اندازه 6 اينچ مىباشد كه به منظور تهويه هواى حمام و تخليه فاضلاب كار گذاشته شده اند. مصالح بكار رفته در حصار ها و برجهاى باقى مانده، خشت خام و آجر 20×30 سانتىمترى و ساروج بوده است طاقهاى آن به صورت 20 سانتى مترى و جناغى بودهاند كه بىنظير هستند. آب موردنياز بوسيله يك رشته قنات وارد قلعه مىشده و پس از ذخيره در حوضخانه ها به منظور زراعت و استفاده در آبيارى باغات كه در شمال قرار داشته اند از آن استفاده مىشده است. در بالاى ديوار از داخل قلعه معبرى به عرض بيش از يك متر در ارتفاع 5 مترى از زمين براى گرد نگهبانان و جان پناهى با متوسط ارتفاع 1/7 متر براى جلوگيرى از ديد خارج تعبيه شده است. در روى جان پناه سوراخهايى (مزقلها) با شيبهاى متفاوت تعبيه شده كه مدافعان از آن محلها بصورت نشسته و يا ايستاده لوله تفنگ را جهت مقابله با دشمن از آنها خارج مى نمودند. به جز برجهاى دروازه در زير سايه برجها، آسايشگاه سربازان قرار داشته كه برجهاى مذكور نيز مشابه ديوار داراى جان پناه يا مزقل هاى دفاعى با شيبهاى متفاوت بودهاند. قلعه در گذشته داراى 150 اطاق در اندازه هاى مختلف با چهارحياط مجزا بوده است.
تاريخچه قلعه ناصرى :
شاهزاده فيروز ميرزا فرمانفرما در زمان حكومتىاش در كرمان سفرى به بلوچستان و بازديدى از قلعه بمپور داشته است (1264ه.ق). چون قلعه بمپور مركز قشون دولت بود رو به ويرانى نهاده بود و تعمير آن نياز به هزينه زيادى داشت، به پيشنهاد وى و موافقت ناصرالدين شاه قاجار قلعه اى در پَهره (ايرانشهر فعلى) ساخته شد كار ساختمانى آن در سال 1264 ه.ق توسط معماراستاد حسين معمارباشى شروع و در سال 1271 ه.ق به اتمام رسيده است. هدف از ساخت اين قلعه انتقال مركز حكومت بلوچستان از بمپور به ايرانشهر بوده است. تا سال 1286 ه.ق قلعه تحت تسلط قواى قاجار بوده، اما به علت ضعف حكومت مركزى به دست قواى بلوچ و احكام محلى مىافتد. سربازان قاجاريه پس از شكست به طرف كرمان حركت مىكنند و خبر اشغال قلعه را به والى كرمان مىرسانند. از طرف والى عدهاى فرستاده مىشوند كه قلعه را از دست بلوچها خارج نمايند اما موفق نشده و مجبور به بازگشت مىشوند. در اين زمان بهرام خان حاكم سرباز خود را به ايرانشهر مىرساند و قلعه را در دست مىگيرد. تا سال 1294 ه.ق بهرام خان حاكم بلوچستان بوده و پس از وى برادر زاده اش به نام دوست محمدخان به حكمرانى بلوچستان مىرسد و تا سال 1307 ه.ش دولت مركزى هيچگونه تسلطى بر بلوچستان نداشته است. قواى دولتى در سال 1307 ه.ش به دستور رضاخان عازم فتح قلعه مىشوند و قلعه به تصرف آنها در مىآيد و دوست محمدخان به اسارت قواى دولتى در مىآيد و لازم به ذكر است اين قلعه به نام دوست محمد خان نيز معروف است. قواى دولتى در قلعه مستقر مىشوند و كم كم كل بلوچستان به تصرف قواى دولتى در مىآيد. در سال 1359 ه.ش بعد از پيروزى انقلاب اسلامى شهردارى ايرانشهر نسبت به تخريب ابنيه داخلى اقدام و آثارى از گذشته در آن باقى نمىگذارد. بلايى بر سر قلعه وارد مىآورد كه تاكنون هيچ دشمنى بر آن وارد نكرده است.درسالهای اخیرمیراث فرهنگی حصاراین قلعه رابازسازی نموده استمکانهای دیدنی ایرانشهر
رودخانه سربازو تمساحهاي آن
ايرانشهر
پارك جنگلي بمپور
ايرانشهر
باغهاي مركبات ايرانشهر
منطقه ايرانشهر
چشمه آبگرم كنتي
شمال غربي ايرانشهر
چشمه آبگرم تنگ
بزمان
چشمه آبگرم هوديان
جاده بزمان- دلگان
چشمه آبگرم مكسان
جاده بزمان- مكسان
چشمه آبگرم تشت
جاده بزمان
چشمه آبگرم جمشيد
مسير بزمان به كلاته جمشيد
چشمه آبگرم اسپيدژ
مسير بزمان به روستاي اسپيدژ
چشمه آبگرم پاي كوه سرخ
مسير بزمان
چشمه آبگرم پوزه دباغ
200كبلو متري غرب ايرانشهر
چشمه آبگرم بزمان
100كيلو متري شمال غربي ايرانشهر
چشمه آب معدني كتوكان
شمال روستاي كتكان
منطقه حفاظت شده بزمان
بزمان- ايرانشهر
قلعه قديمي ايرانشهر
ايرانشهر
قلعه اسپيدژ
ايرانشهر
قلعه دوست محمد خان
ايرانشهر
قلعه پيپ
142كيلو متري فهرج- ايرانشهر
قلعه فيروز آباد
190كيلو متري جنوب فهرج
قلعه هريدوك
روستاي هريدوك
قلعه سعيد آباد
روستاي سعيد
قلعه بزمان
بزمان
قلعه دامن
دامن
قلعه مسكوتان
مسكوتان
قلعه چهل دختر و سرباز
ايرانشهر
