ساز دهنی - harmonica

[SENATOR]

سازدهنی‌ها، همه جا هستـنـد؛ در فیلم‌هایی از جنــگ جهانـی دوم، در فیلم‌هایی از جنگ‌های داخلی آمریكا، در فیلم‌هایی راجع به افسردگی و ماتم و به همین ترتیـب شمـا می ‌توانیـد سازدهنی‌ هـا را دركـارخانـه ‌هـای ماشین ‌سازی، در دسته گانگسترها و در جیب گاوچران‌ های آوازخوان، پیدا كنید.

سازدهنی کروماتیک و دیاتونیک

در دنیای بلوز، پاپ، جـاز و راك، صدای سازدهنی‌ ها به گوش مـی ‌رسند. سازی كوچك كه انواع صداها از آن به گوش می رسد. آنچه كه به وسیله لیتل والتـر(Little Walter)، جونیور ولز (Junior Wells)، هاولین ولف (Howlin’ Wolf)، جیمز كاتن (James Cotton) یا میك جگر (Mick Jagger) نواخته می‌شود همگی ساز دهنی یا هارمونیكا هستند، اما هر یك صدایی منحصر به خود دارند.

هارمونیكا كه نوای آن سالهاست روح و قلب جهانیان را تسخیر كرده، سازی ساده و بی‌ تكلّف است. از موسیقی كلاسیك گرفته تا كانتری گاوچران‌ها، از آهنـگهـای احساسی دور آتش كمـپ گرفته تا هیجان راك اند رول (Rock and Roll)، تا غصّه‌های یك بلوزنواز تنها در نیمه شب، همه و همه با یك ساز ساده قابل اجرا هستند و كوچك و قابل حمل بودن و راحتی نوازندگی، آن را به یكی از پر طرفدارترین سازها تبدیل كرده است.

اوتیس اسپن (Otis Span) پیانیست مادی واترز (Muddy Waters) كه یكی از بزرگترین و تاثیر گذار ترین آهنگسازهای سبك بلوز است می گوید: 'هارمونیكا مادر گروه موسیقی بلوز است'.


با انتخاب هارمونیكا برای یادگیری و نواختن‌،‌ شما به مسیری طولانی از نوازندگانی كه قلبشان را از میان یك قطعه كوچك حلبی به تراوش در می‌آورند، می‏پیوندید.

از نظر تاریخی، چینی‌ های باستان نوعی سازدهنی با زبانه‌ های چوبی داشته‌ اند و موتسارت قطعه‏ ای برای سازدهنی شیشه‏ای (یك ساز كاملاً متفاوت متشکل از یك سری قطعه شیشه‌های كوك شده) نوشت.

انواع هارمونیکا
هارمونیكا دارای دو نوع اصلی است. نوع اول آن در گام كروماتیك است (Chromatic Harmonica) و همانطور كه انتظار می رود، تمام نتهای گام كروماتیك (اعم از پرده و نیم پرده) توسط آن قابل اجرا است. از نظر ظاهر، این ساز دارای یك كلید در انتهای آن است كه با فشردن آن، چه در حالت مكش (Draw) و چه در حالت دمش (Blow)، نت مربوط به هر سوراخ نیم پرده بالاتر نواخته می شود.

ساز دهنی كروماتیك برای قطعاتی مناسب است كه ملودی قطعه در گامی با بیش از 7 نت است. به همین دلیل این ساز معمولا در موسیقی پاپ، جز و كلاسیك استفاده می شود. 'ژان توتس تیلماتز' (Jean Toots Thielemans)؛ یكی از بزرگترین نوازندگان این ساز به سبك جز است و سبك او، تحولی در نوازندگی این ساز ایجاد كرد.

بزرگترین نوازندگان هارمونیكای كروماتیك ، Stevie Wonder، Robert Bonfiglio و Larry Adler هستند و گروه 'جری مورادز هارمونیكتز' (Jerry Murad’s Harmonicats)، بسیاری از قطعات كلاسیك را به صورت كوارتت هارمونیكا اجرا كردند.

نوع دیگر این ساز، در گام دیاتونیك است (Diatonic Harmonica). همان گونه كه از نام این ساز معلوم است، این نوع هارمونیكا در گام های كروماتیك ساخته می شوند و تنها دارای نتهای موجود در آن گام می باشند.

بنا بر این بسته به گام یك قطعه موسیقی، از هارمونیكا با كلید همان گام استفاده می شود و برای نواختن سایر نتهایی كه در گام مربوط وجود ندارند از تكنیك های خاص زبان، حنجره و لب استفاده می شود.

به هارمونیكای دیانونیك، هارپ (Harp) نیز می گویند. این نوع ساز متداول ترین نوع هارمونیكا است و در موسیقی راك، فولك و به خصوص بلوز از آن استفاده می شود. مطرح ترین نوازندگان این ساز افرادی چون سانی بوی ویلیامسون 2 (Sonny Boy Williamson II)، سانی تری (Sonny Terry)، چارلی ماسل وایت (Charlie Musclewhite)، لیتل والتر (Little Walter) و ... بوده اند كه هر كدام به نوعی با تكنیك های بدیع، تحولی در نوازندگی این ساز ایجاد كردند.

امروزه صدای دلنشین این ساز در آهنگهای باب دیلن (Bob Dylan)، بروس اسپرینگستین (Bruce Springsteen) و نیل یانگ (Niel Young) به گوش می رسد.

سازدهنی دیاتونیكی (Diatonic) كه ما هم‌اكنون می‏شناسیم، در اوائل قرن نوزدهم، در آلمان ساخته شده است. این ساز بوسیله‌ موج مهاجرین ترك ‌كننده‌ آلمان، به ایالات متحده و بریتانیا برده شد و در اواسط قرن نوزدهم، در سراسر جهان، نواخته می‌شده است.

به دلیل ارزانی این ساز، بسیاری از سیاه پوستان فقیر آمریكا، از این ساز برای نواختن موسیقی تنهایی خود استفاده می كردند تا جایی كه امروزه این ساز، به یكی از متداول ترین سازهای موسیقی بلوز تبدیل شده است.

سازدهنی كروماتیك (Chromatic) نیز در سال 1918 اختراع شد و در دهه 1930 و 1940 به خصوص در اروپا، بسیار مشهور شد. به هر حال هارمونیكا، سالیان سال است كه در دستان میلیونها نوازنده بوده است و صدای آن بیانگر احساسات، هیجانات، شادی ها، غمها و آرامش آنها بوده و خواهد بود.

[SENATOR]

آشنایی با سازدهنی دیاتونیک
در بین انواع ساز دهنی معرفی شده، نوع «دیاتونیک» که به «هارپ» Harp معروف است بیشترین کاربرد را در انواع موسیقی دارد و نوع رایج تری به حساب می آید. سازدهنی دیاتونیک از نظر ساختار ساده ترین و در عین حال ارزانترین نوع سازدهنی است.

همین سادگی سبب ایجاد غنای تکنیکی در نوازندگی این ساز در زمانهای مختلف بوده است و اتفاقاً به دلیل امکان به کارگیری تکنیک های متنوع، حرفه ای ترین نوازندگان سازدهنی موسیقی بلوز، راک و فولک از این نوع سازدهنی استفاده می کنند.

حتی بسیاری از نوازندگان موسیقی Jig یا Celtic از نوعی ساز دهنی دیاتونیک که دارای نتهای افزوده متفاوت گام دیاتونیک هستند و به آن، Melody Maker می گویند استفاده می کنند. (انواعی از این ساز برای نواختن موسیقی ایرانی نیز بسیار مناسب هستند).

انتخاب سازدهنی دیاتونیک
اگر قصد خرید یک سازدهنی دیاتونیک دارید کار دشواری در پیش ندارید، چون حق انتخاب چندانی هم ندارید. چرا که شرکتهای اندکی سازدهنی دیاتونیک می سازند که قیمت آنها بین 8 تا 30 دلار است (در ایران ممکن است قیمتها کمی بالاتر باشد). صرفنظر از سازهای چینی (که زیاد توصیه نمی شوند)، هنگام خرید به جز مارکهای زیر احتمالاً انتخاب دیگری ندارید:




البته صفحه مولد صدا ((Reed سازهای سازنده های مختلف تقریباً جنس و ساختار یکسانی دارند. تفاوت سازهای مختلف معمولاً در در جنس و نوع بدنه آنها است. بعضی از سازهای دیاتونیک دارای بدنه چوبی و برخی دارای بدنه پلاستیکی هستند. این تفاوتها باعث ایجاد رنگ و طنین صدای اندکی متفاوت و همچنین احساس متفاوت در دست و دهان هنگام نواختن می شوند.

همانطور که مشخص است، سازدهنی های دیاتونیک در گامهای دیاتونیک متفاوتی ساخته می شوند. برای شروع به یادگیری هارپ، زیاد مهم نیست که ساز شما در چه کلیدی است. چه ساز کلید C یا G یا Bb را انتخاب کنید، جابجایی و بخش بندی نتها یکجور است. تفاوت سازهای با کلید مختلف در نتی است که ساز با آن شروع می شود. بنابر این مشخص است که ساز کلید Bb شامل نتهایی با صدای بم تر و ساز G دارای نتها با صدای زیرتری هستند. (اصولاً هرچه نتی بم تر باشد، نواختن آن با سازدهنی ساده تر است، لذا نواختن ساز کلید G قدرت و فشار هوای بیشتری لازم دارد.)

با این وجود بهتر است که برای شروع با ساز کلید C شروع کنید. چرا که این ساز مرسومترین کلید مورد استفاده است و تن صدای متوسطی دارد. از طرفی تمامی کتابها و Cd های آموزش سازدهنی دیاتونیک مربوط به این کلید هستند.

آرایش نتها روی سوراخ های مختلف یک سازدهنی دیاتونیک کلید C به صورت شکل زیر است.

Hohner: شرکت آلمانی Hohner بزرگترین ، معتبرترین و شناخته شده ترین سازنده سازدهنی در دنیا است. انواع معروف سازهای دیاتونیک Hohner بسته به نوع رنگ و طنین صدا عبارتند از: Blues Harp، Golden Melody، Marine Band و ... Tombo: شرکت سازنده سازدهنی های Lee Oscar. انواع این ساز برای شروع بسیار مناسب هستند که انواع متنوع سازدهنی دیاتئنیک Melody Maker را نیز تولید می کنند. Suzuki: شرکت سازنده سازهایی با همین نام. کیفیت صدای این سازها نیز مناسب بوده و نوازندگی با آن نسبتاً راحت است. به خصوص برای تمریت تکنیکهای مختلف.

نگهداری
برخی اعتقاد دارند برای آب بندی سازدهنی و داشتن صدای بهتر، باید ساز را قبل از شروع به نواختن حدود 12-10 دقیقه در یک مایع مثل آب غوطه ور نمود. این کار ممکن است عمر سازدهنی را کوتاه کند اما به خصوص در مورد سازدهنی های با بدنه چوبی، این کار باعث نفوذ آب در خلل و فرج چوبی شده و موجب تغییر ودر کیفیت و شفافیت صدا می شود.

طی روزهای نخست سعی کنید به آرامی در ساز بدمید یا مکش کنید و این کار را به تناوب روی همه سوراخها تکرار کنید. طی روزهای نخست، نواختن نتهای انتهایی ساز دهنی دشوار خواهد بود و صدای مناسبی از سوراخهای انتهایی در نخواهد آمد. در این صورت وسوسه نشوید که در این سوراخها با شدت بدمید یا مکش کنید؛ کم کم طی روزهای آینده خواهید دید همه سوراخها دارای صدای شفافی خواهند شد. همچنین در صورتی که هنوز مهارت کافی در اجرای تکنیکها ندارید، بهتر است به خصوص روی سوراخهای ابتدایی Bending تمرین نکنید.

مراقبت از سازدهنی بسیار ساده است. (شاید به همین دلیل خیلی ها این کار را فراموش می کنند). در زمانی که از ساز استفاده نمیکنید حتماً آن را در جعبه قرار دهید. به خاطر داشته باشید گرد و خاک بزرگترین دشمن سازدهنی شما است. بنابر این تا حد ممکن ساز خود را از آن دور نگه دارید.

هرگز بلافاصله پس از غذا خوردن سراغ سازدهنی نروید، مگر اینکه دهان خود را کمی با آب شسته باشید. اگر به تازگی ساز نو خریده اید و می خواهید با آن بازی کنید، هرگز برای مدت طولانی در ساز خود به شدت هوا ندمید یا نکشید. بلکه از مکش Drawing و دمش Blowing با هم استفاده کنید. چرا که مکش یا دمش متناوب و شدید باعث تغییر شکل صفحه Reed می شود.

پس از اتمام نواختن یا تمرین، سوراخهای ساز را به طرف کف دست گرفته و به آرامی به آن ضربه بزنید تا اگر شیء خارجی در آن گیر کرده است از آن خارج شود