ني قديمي ترين ساز بادي است و در ايران سه نوع آن مورد استفاده قرار مي گيرد :
1- ني كوتاه : ني كوتاه با قطر نسبتا كلفت كه سازيست محلي و با آن آهنگ هاي محلي را اجرا مي كنند و دو نوع صدا از آن اخذ مي شود :
الف - بم كه در آن نوازنده از صداي خود كمك مي گيرد و دو رگه است .
ب- صداي زير كه يك اوكتاو با بم اختلاف دارد و گاهي نوازنده دو صدا را با هم مخلوط مي كند اين نوع ني معمولا داراي 7 بند است كه 5 سوراخ آن روي آن و يكي در پشت آن قرار دارد و طول آن معمولا 30 تا 33 سانتي متر و قطر آن تقريبا 5/2 سانتي متر است و در اكثر نقاط ايران وجود دارد .نوازنده آن را در وسط لب ها قرار داده و دهان را كمي باز مي كند و در آن مي دمد و صداي آن زير و بسيار روشن است . وسعت هر يك از صداها 6 نت مي باشد و بعضي از نوازندگان چيره دست نيم پرده بالاتر را هم اخذ مي كنند .
2- ني بلند : كه در قديم به ناي خرك معروف بوده است و شايد به خاطر بلندي به اين نام معروف شده است . اين ني تقريبا بلندترين نوع ني است كه صداي بسيار بمي دارد و در قديم صداي حالت دست بسته آن را با صداي سيم بم عود يكي مي دانستند . اين نوع ني داراي 5 سوراخ است كه 4 سوراخ روي آن و يكي در پشت آن قرار دارد و به درستي نمي توان گفت كه داراي 7 بند است . طول اين ساز بين 70 تا 80 سانتي متر است و قطر دهنه آن تقريبا 5/2 سانتي متر است . صداي بسيار بم و سوزناكي دارد و در بين مردم ، اين ني و ني كوتاه به ني چوپاني معروفند . نوازنده آن را در گوشه لب قرار داده و ملودي هاي كم وسعت و كوتاه را اجرا مي كند ، صداي آن دو رگه است . همراه با مقداري از صداي خود نوازنده كه بيشتر در مقام هاي دشتستاني و ماهور و بيات تركقطعاتي مي نوازند. وسعت صداي آن 6 نت است ولي معمولا نوازندگان با تجربه 7 صدا را از آن اخذ مي كنند . اين ساز در جنوب ايران و مازندران و بين قبايل تركمن و خراسان نواخته مي شود .
3- ني هفت بند : جزو سازهاي موسيقي اصيل ايراني مي باشد .سازی است متشکل از یک لوله ی استوانه ای از جنس ((نی))- که سراسر طول آن از هفت ((بند))و شش ((گره))تشکیل شده است(به این دلیل این ساز را ((نی هفت بند))نیز می گویند).((نی))به قطرهای متفاوت(از 1.5 تا 3 سانتی متر)و طول های مختلف(حدود 30 تا 70 سانتی متر)ساخته شده-در تمام آن ها-روی لوله-کمی در قسمت پائین 5سوراخ در طرف جلو و یک سوراخ در قسمت عقب قرار گرفته- و در یک یا دو انتهای ((نی)) روکشی برنجی با طولی کوتاه لوله ی نئی را پوشانده است- و لبه ی لوله در قسمت دهانی آنقدر تیز است که می تواند لای دندان ها قرار گیرد.
ساختمان آن تقريبا تثبيت شده است. اين ساز را معمولا با دندان مي نوازند ( ليكن نوازندگاني همهستند كه آن را با لب مي نوازند و نواختن اين ساز را با دندان جزو ابداعات نايب اسدالله اصفهاني مي دانند كه به احتمال قوي اين طرز نواختن قبل از وي نيز رايج بوده است ) بدين ترتيب كه سر آن را در دهان بين دندان ها مي گذارند و هوا را بدون واسطه به داخل ناي مي دمند .
نی از انواع سازهای بی زبانه است
.هوا توسط نفس نوازنده از انتهای بالائی به درون فرستاده شده و قسمت اعظم آن از نزدیک ترین سوراخ باز خارج می شود.بنابراین باز و بسته شدن سوراخ ها توسط انگشتان هر دو دست نوازنده-طول هوای مرتعش . طول موج ارتعاش را زیاد و کم کرده و در نتیجه صوت زیر و بم می شود.
براي دميدن در ني بايد از نفسي كه در داخل شش ها اندوخته ايم استفاده شود . سرش را بايد وسط دندان پيشين قرار داد و بعضي ها برحسب عادت ني راميان دندان نيش و پيشين مي گذارند كه حالت اول اصولي تر است و بخاطر اينكه هوا مستقيم وارد ني مي شود. در هر دو صورت زبان بايد روي ني قرار گيرد . اگر ني را سمت راست بدن قرار دهيم بايد سمت راست دهان روي ني باشد و طرف چپ آزاد و برعكس اگر طرف چپ بدن قرار گيرد قسمت چپ دهان به وسيله لب ها ني را مي پوشاند و هواي شش ها بايد بدون مزاحمت زبان و دندان ها وارد ني گردد . لرزانندن لب ها به ويبراسيون صدا كمك مي كند و بيشتر براي صداي اوج و غيث مورد احتياج است .
ساز را نمی توان
((کوک)) کرد-یعنی کوک آن را _چنان که در سازهای زهی-با پیچاندن گوشی ها میسر است-تغییر داد.بدین نسبت نمی توان آن را با ساز دیگر منطبق کرد و از این رو معمولا در نقش تکنواز ظاهر می شود.گاه _اگرچه به ندرت_که بخواهند از صوت نی در همنوازی ارکستر استفاده کنند-ناگزیر نوازنده ی ساز تعدادی نی را با کوک ها(میدان صدا)ی مختلف فراهم کرده و در دسترس خود می گذارد تا در طی همنوازی یا همراهی صدای خواننده به تناسب موقع از یکی از نی ها استفاده کند.
وسعت صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است
-ولی میدان صدا(یا کوک)در سازهای مختلف متفاوت است. در پائین سه نی با میدان صدای مختلف نمونه داده شده است
ني هفت بند داراي 4 منطقه صوتي به قرار زير است : بم ، اوج ، غيث ، ذيل .
نوازندگان پر تجربه دو نوع بم را اخذ مي كنند كه يكي قوي است و صداي دو رگه بسيار سوزناك و دلنشيني دارد كه براي اين صدا كه نفس بيشتري احتياج است و هنگام نواختن براي اين صدا ني را بايد با زاويه بازتري نواخت و ديگري صداي بم نرم است كه زاويه ني را بايد بسته تر از بم قوي گرفت و با نفس كمتري در آن دميد
. صداهاي ني ثابت نيستند و بايد صداي دلخواه را به وسيله دميدن و شدت هوا و همچنين با انگشتان اخذ كرد مثلا براي گرفتن (( مي بمل )) بايد نصف انگشت را به طرف بالا يا پايين بلند كرد.
با ني مي توان ويبراسيون ، نت هاي مقطع ، تريل ، نگاه داشتن نت پايه و ملودي سازي ، ترمولو ( گيليساندو ) را اجرا كرد . نوازندگان معاصر ، دست بسته اين ساز را Re فرض مي كنند و آن را جزو سازهاي كششي مي دانند.
اجرای اصوات در اکتاوهای بالاتر
- به وسیله ی فشار هوا عملی است-به عبارت دیگر با دو برابر کردن فشار صدای حاصله یک اکتاو زیر می شود و باید دانست که هر نی فاقد یکی دو صدا است(که در نمونه ی بالا به آن اشاره شد).
نی از دسته ی سازهای محلی است و تقریبا در تمام نقاط ایران معمول است
.نوازندگان محلی با ابتکاری سنتی-تا اندازه ای از قطع شدن صدای ساز-هنگام تازه کردن نفس جلوگیری می کنند.توضیح آنکه-در حین نواختن هوا را از بینی به ریه و نیز به لپ ها داخل کرده-ذخیره می کنند و این هوا را به تدریج به درون لوله می فرستند.
طرز انگشت گذاری
– اگر انگشت ها را از انگشت کوچک شماره گذاری کنیم و انگشت کوچک شماره یک باشد سوراخ ها را از پائین به وسیله دست راست بدین ترتیب انگشت گذاری می کنیم : انگشت دوم روی سوراخ اول انگشت سوم بین سوراخ اول ودوم حکم تکیه گاه را دارد انگشت چهارم روی سوراخ دوم و انگشت پنجم (شست ) پشت نی به صورت تکیه بر نی قرار می گیرد همچنین انگشت اول دست چپ آزاد است انگشت دوم روی سوراخ سوم ،انگشت سوم روی سوراخ چهارم انگشت چهارم روی سوراخ پنجم و سوراخ پشت که ششمین سوراخ است به وسیله انگشت پنجم یا شست مسدود می شود. بعضی از نوازندگان از نظر عادت دست چپ را پائین گذاشته و دست راست را بالا قرار می دهند . ساز نی در اندازه های مختلف و برحسب احتیاج نوازنده ساخته می شود و برای ساختن نی هفت بند آن را با اره یا شیء دیگری از بوته نی می چینند و بامیله آهنی باریکی داخل آن را که از بندهای بسیار نازک مسدود است می شکافند و میله را آرام در نی می چرخانند تا پولک های بندی از بین برود البته نباید بندهای ابتدای نی را از بالا به پائین زیاده از حد سابید زیرا تقریبا باید کمی قطورتر از سوراخ ها باشد .
برای سوراخ کردن نی باید از میله کوتاهی که هم قطر سوراخهای مورد نظر
(نوازنده ) است استفاده کرد و آن را بوسیله آتش داغ نموده و در جاهائی که قبلا علامت گذاری شده است فرو نمود و باید در نظر داشت که جوانه های نی در طرفین سوراخها باشد . ابتدا و انتهای نی را با فلز استوانه ای شکل که نقش محافظ نی را دارد مزین می کنند و نوازنده موقع نواختن سر فلزی را میان دندان ها قرار می دهد ، اجراء بدون سر فلزی هم امکان پذیر است و بعضی از نوازندگان این روش را برای حفظ سلامت دندان ها اصولی تر می دانند ولی معمولا از این لوله استوانه ای فلزی برای کوک کردن نی میتوان استفاده نمود . در ساختن نی باید توجه داشت که سوراخ کردن آن بسیار دقیق باشد و همچنین جنس نی حائز اهمیت است که در این رابطه نی های مناطق خشک و کویری بهتر از دیگر مناطق است و بهترین نی ها در نیزارهای کاشان و اطراف آن یافت می شود .
نی
پاسخ با نقل قول
