حجة الاسلام والمسلمين محمّد محمّدي اشتهاردي

اشاره:
در ميان امامان دوازده‏گانه خاندان نبوّت(ع)، امام باقر(ع) از ويژگيهاي خاصّي برخوردار است. مادرش فاطمه دختر امام حسن(ع) بود، از اين رو او را وارث عظمت پيامبر(ص) از ناحيه پدر و مادر مي‏دانند. در يكي از احاديث معتبر، معروف به «حديث‏لوح»، خداوند در شأن او مي‏فرمايد: «وَاِبْنُهُ شِبْهُ جَدِّهِ الْمـَحْمُودِ مُحَمَّدٌ، الْباقِرُ عِلْمِي، وَ الْمَعْدِنُ لِحِكْمَتِي؛ و پسر امام سجّاد همانند جدّ پسنديده‏اش پيامبر(ص) است، يعني محمّد باقر(ع)كه شكافنده علم من، و كانون حكمت من مي‏باشد.»1
و امام صادق(ع) در شأنش فرمود: «اِنَّ لاَبِي مَناقِبٌ لَيْسَتْ لاَحَدٍ مِنْ آبائِي؛ همانا براي پدرم (امام باقر) فضايل و كمالاتي هست كه هيچ يك از پدرانم داراي آن مناقب نيستند.»2 بر همين اساس حضرت امام خميني ـ قُدّس سِرُّه ـ در وصيت‏نامه الهي سياسي خود، از امام باقر(ع) باعظمت مخصوص ياد كرده و مي‏فرمايد: «ما مفتخريم باقرالعلوم كه بالاترين شخصيّت تاريخ است، كسي كه جز خداوند تعالي و رسول(ص) و ائمّه معصومين(ع) مقام او را درك نكرده و نتوانند درك كرد، از ماست.»3
با اين اشاره، در اين گفتار، به توضيح راز گفتار فوق مي‏پردازيم، به اميد آن كه درسهاي سازنده‏اي از مكتب امام باقر(ع) بياموزيم.

عصر امام باقر (ع)
با روي كار آمدن معاويه و سپس حاكمان جبّار و فضيلت‏كش بني‏اميّه، اسلام ناب محمّدي در انزواي كامل قرار گرفته بود و همه ابعاد زندگي مسلمانان در تاريكيِ جهل، تعصّب، خفقان فريب، زر و زور و انواع انحرافها و آلودگيها و نامردمي‏ها فرو رفته بود. بني‏اميّه به قدري افكار مردم را مسموم كرده بودند و با تهاجم فرهنگي خود، عقلها و انديشه‏ها را ربوده بودند، كه يزيد و سردمداران شرك و نفاق، امام حسين(ع) جگر گوشه رسول خدا(ص) و يارانش را با آن وضع فجيع كشتند، و همه ارزشهاي اسلامي را تار و مار كردند، در عين حال به حكومت ننگين خود ادامه دادند، شراب نوشيدند، خوش رقصي كردند و به نام اسلام، تعاليم محمّد(ص) و علي(ع) را زير پاي ناپاك خود قرار دادند، شرايطي به وجود آوردند كه ياد كردن از نام حسين(ع) قدغن بود، و مي‏خواستند آثاري از خاندان نبوّت باقي نماند.
پس از ماجراي جان‏سوز كربلا، مظلوميّت امام سجّاد(ع) به جايي رسيد كه در مدينه تنها چهار نفر نزد ايشان مي‏آمدند، با اين‏كه سزاوار بود هزاران نفر در مجلس درسش شركت نمايند و از فيوضات وجودش بهره‏مند گردند. امام صادق(ع) در اين باره فرمود: «اِرْتَدَّ النّاسُ بَعْدَ الْحُسَيْنِ اِلاّ اَرْبَعَةً؛ اَبُو خالِدِ الْكابُلي، و يحيي بن امّ الطّويل وَ جُبَيْرُ بنِ مُطْعَمِ وَ جابِرِ بْنِ عَبْدِاللهِ الاَنْصارِي، ثُمّ اِنَّ النّاسَ لُحِقُوا و كُثِروُا؛ بعد از شهادت امام حسين(ع) همه مردم (از راه و خطّ حسين ـ عليه السّلام ـ) مرتد شدند، جز چهار نفر كه عبارتند از: ابوخالد كابلي، يحيي بن امّ‏طويل، جبير بن مطعم و جابر بن عبداللّه انصاري، سپس كم كم مردم به اين افراد پيوستند، و جمعيّتشان زياد شد.»4
توضيح اين كه: پس از شهادت امام حسين(ع) بر اثر خفقان و ديكتاتوري‏هاي بي‏رحمانه حاكمان جبّار اموي، غالب مردم به خاطر ترس، جهل، دنياپرستي و علل ديگر از خاندان نبوّت بريده بودند، بعضي به دشمنان پيوستند، برخي به بي‏تفاوتي رو آوردند، و عدّه‏اي سرگردان بودند و حتّي بعضي دهان به اعتراض گشودند كه مثلاً چرا حسين بن علي(ع) با افراد اندك خود قيام كرد؟ و اين قيام چه نتيجه‏اي داشت؟! جهل و تيره دلي آنان به جايي رسيده بود كه از خون پشه مي‏پرسيدند كه آيا پاك است يا نجس، ولي در مورد خون شهيدان كربلا نمي‏پرسيدند كه چرا ريخته شد و چه كسي ريخت؟ چنان كه روايت شده: شخصي از اهالي كوفه از «ابن عمرو» (يكي از دانشمندان آن عصر) در مورد خون پشه پرسيد، او به حاضران گفت: «به مرد كوفي بنگريد كه از من در مورد خون پشه مي‏پرسد با اين كه پسر رسول خدا امام حسين(ع) را
شخصي از اهالي كوفه از «ابن عمرو» (يكي از دانشمندان آن عصر) در مورد خون پشه پرسيد، او به حاضران گفت: «به مرد كوفي بنگريد كه از من در مورد خون پشه مي‏پرسد با اين كه پسر رسول خدا امام حسين(ع) را كشتند، از آن نمي‏پرسد.»
كشتند، از آن نمي‏پرسد.»5
به اين ترتيب مي‏بينيم كه اكثر مردم در عمل از دين و خاندان پيامبر(ص) روي برگرداندند و تنها چهار نفر در محضر امام سجّاد(ع) باقي ماندند. پس قبل از هر چيز سزاوار بود كه يك انقلاب عميق و گسترده فرهنگي صورت گيرد، و آحاد مردم بين اسلام محمّد(ص) و علي(ع) با اسلام حاكمان جبّار اموي، فرق بگذارند، تا پس از اين انقلاب فرهنگي بتوان اسلام ناب را از زير ابرهاي تيره و تار بيرون آورد و آن ابرها را كنار زد تا نور ولايت امامان راستين، چون خورشيد، در آسمان اسلام ناب همه جا را روشن كند، و چنين كار مهمّي جز با انقلاب فرهنگي فراگير، راه ديگري نداشت.

زمينه‏سازي و پايه‏گذاري انقلاب فرهنگي
امام سجّاد(ع) در فرصتهايي كه به دست آورد، توانست با بهره‏گيري از پيام خون شهيدان كربلا، زمينه‏هاي چنين انقلاب فرهنگي را به وجود آورد، ولي به دنبال اين زمينه‏ها، نياز به قيام و نهضت فرهنگي بزرگ‏مردي از خاندان نبوّت بود، تا با پشتوانه آن زمينه‏ها، و تشكيل حوزه علميّه، و تربيت شاگردان، پرده‏ها را بشكافد و علوم ناب اسلام را آشكار كند، و در معرض افكار جهانيان قرار دهد، آن بزرگمرد امام باقر(ع) بود، كه خداوند او را براي پايه‏گذاري چنين انقلابي، ذخيره نموده بود. او خود در ايّام كودكي (در حدود چهار سالگي) در كربلا حضور داشت، همه صحنه‏ها را ديده بود، با اسيران از كربلا به كوفه و از آن جا به شام ره سپرده بود، خطبه‏هاي پدرش امام سجّاد(ع) و عمّه‏هايش زينب، ام‏كلثوم و فاطمه بنت الحسين(ع) را شنيده بود، و به خوبي دريافته بود كه تاريخ اسلام به قهقرا برگشته، بايد به ياري شهيدان كربلا شتافت و به آرمانهاي آنها كه آشكار نمودن اسلام آنهاست، جامه عمل پوشانيد.
بر همين اساس، بارها پيامبر اسلام(ص) از او به عنوان «باقرالعلوم» (شكافنده علم‏ها) ياد كرده بود، و جابر بن عبداللّه انصاري صحابي معروف رسول خدا(ص)، سخن پيامبر(ص) را به طور مكرّر براي مردم مي‏خواند، تا بيدار شوند، و چون هاله‏اي به گرد باقرالعلوم حلقه زنند، و آب زلال اسلام را از سرچشمه حقيقي آن به دست آورند. پيامبر(ص) به جابر فرموده بود: «اِنَّكَ سَتُدْرِكُ رَجُلاً مِنّي اِسْمُهُ اِسْمي، وَ شَمائلُهُ شَمائلي، يَبْقَرُ الْعِلْمَ بَقْرا؛ اي جابر، تو به مردي از خاندان من مي‏رسي كه همنام و همشكل من است، علم را مي‏شكافد، و درهاي دانش را مي‏گشايد، و آن دانش را تفسير و توضيح مي‏دهد.»6
خداوند عمر طولاني به جابر داد، تا آن وقت كه امام باقر(ع) را در دوران كودكي در محضر پدرش امام سجّاد(ع) مشاهده كرد، نزد او آمد و گفت: «بِاَبِي اَنْتَ و اُمّي، اَبُوكَ رَسُولُ اللّهِ يُقْرِئُكَ السَّلام وَ يَقُولُ ذلِكَ؛ پدر و مادرم فدايت، پدرت رسول خدا(ص) به تو سلام رسانيد و چنين فرمود... .»7
جابربن عبداللّه انصاري به طور مكرّر با امام باقر(ع) ملاقات مي‏كرد، و سخن پيامبر(ع !) و ابلاغ سلام آن حضرت را يادآوري مي‏نمود، و جمله «باقرالعُلوم» را تكرار مي‏كرد، تا به سرزبانها بيفتد و قلوب همه مردم براي پذيرش گفتار او و انقلاب فرهنگي او آماده گردد.
روزي نزد امام باقر(ع) آمد و گفت: «يا باقِرُ اُشْهِدُ بِاللّهِ اَنَّكَ قَدْ اوُتيتَ الْحُكْمَ صَبِيّا؛ اي شكافنده علوم، خدا را گواه مي‏گيرم كه در خردسالي به تو حكمت و علم (امامت) داده شده است.»
زماني ديگر نزد امام باقر(ع) آمد و گفت: «يا باقِرُ اَنْتَ الْباقِرُ حقّا، اَنْتَ الّذي تَبْقَرُ الْعِلْمَ بَقْرا؛ اي باقر! تو به راستي شكافنده علم هستي، تو اعماق علم را با شكاف عميق، مي‏شكافي و اسرار و پنهانيهاي علم را آشكار مي‏سازي.»8
اينها همه خبر از آينده مي‏داد، و يك نوع زمينه‏سازي قلبها، و جلب توجّه مردم به سوي امام باقر(ع) بود، تا او و موقعيّت و شخصيّت ملكوتي و علمي او را بشناسند، و خود را براي پذيرش انقلاب فرهنگي‏اش آماده سازند.

نموداري ازانقلاب‏فرهنگي‏امام‏با ر(ع)
امام باقر(ع) از فرصتي كه بر اثر رويارويي بني‏عبّاس با بني‏اميّه پيش آمده بود استفاده كرد و به تشكيل حوزه علميّه، و تربيت شاگرد پرداخت، و بدين سان، كاري عميق و فرهنگي را پايه‏گذاري نمود كه بعدها فرزندش امام صادق(ع) با حدود چهار هزار شاگرد آن را توسعه داد.9 امام باقر(ع) شاگردان برجسته‏اي مانند: محمّد بن مسلم، زُراره، ابوبصير، جابر بن يزيد جُعفي، ابان بن تغلب، حُمران بن اعين، سَدير صيرفي، ابوصباح كناني، عبدالله بن ابي يعفور و... تربيت كرد، كه هر كدام فقيهي بزرگ و محدّثي سترگ، و عارفي دل آگاه و مرجعي ربّاني شدند، و نقش به‏سزايي در گسترش اسلام ناب و فرهنگ تشيّع داشتند. جابر جُعفي مي‏گويد: «هيجده سال در خدمت سرور انسانها حضرت محمّد بن علي(ع) (امام باقر) بودم، و از خرمن پرفيض او خوشه‏چيني مي‏كردم، هنگام خداحافظي و وداع ـ براي مراجعت از مدينه به كوفه ـ تقاضا كردم باز مرا بهره‏مند سازد، فرمود: پس از هيجده سال (بس نيست) عرض كردم: «آري شما دريايي هستيد كه آبش تمام نمي‏شود و به قعر آن نمي‏توان رسيد.» فرمود: «بَلِّغْ شِيعَتِي عَنِّي السَّلامُ وَاعْلَمْهُمْ اَنَّهُ لاقَرابَةَ بَيْنَنا وَ بَيْنَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ، وَ لايَتَقَرَّبُ اِلَيْهِ اِلاّ بِالطّاعَةِ لَه. يا جابِرُ مَنْ اَطاعَ اللّهَ وَ اَحَبَّنا فَهُوَ وَلِيُّنا، وَ مَنْ عَصَي اللّه لَمْ يَنْفَعْهُ حُبُّنا؛ سلام مرا به شيعيانم برسان، و به آنها اعلام كن كه بين ما و خداوند خويشاوندي نيست، و به پيشگاه خدا كسي جز در پرتو اطاعت و عمل، نزديك نگردد. اي جابر كسي كه خدا را اطاعت كند و ما را دوست بدارد،او دوست ما خواهد بود، و كسي كه نافرماني خدا كند، دوستي ما به حال او سودي نخواهد بخشيد.»
نقل شده: جابر هفتاد هزار حديث، از امام باقر(ع) آموخت.10
يكي از شاگردان برجسته امام باقر(ع) ابان بن تَغْلب است كه امام باقر(ع) به او فرمود: «اِجْلِسْ فِي مَسْجِدِ الْمَدينَةِ وَ اَفْتِ النّاسَ فَاِنّي اُحِبُّ اَنْ يُري فِي شِيعَيتي مِثْلُكَ؛ در مسجد مدينه بنشين، و براي مردم فتوا بده، چرا كه من دوست دارم در ميان شيعيانم فردي مثل تو ديده شود.»11
نهضت فكري و حوزه علمي و مجالس تدريس امام باقر(ع) در مدينه در سطحي بود كه دانشمندان بزرگ آن عصر، در برابرش، بسيار خاضع و كوچك به نظر مي‏رسيدند، يكي از آنها «حَكَم بن عُتَيْبَه» بود، كه يكي از دانشمندان به نام «عطا» مي‏گويد: «رَأيْتُ الْحَكَمَ عِنْدَهُ كَاَنَّهُ عُصْفُورٌ مَغْلوُبٌ؛ حكم بن عتيبه را در محضر امام باقر(ع) همانند گنجشگ شكست خورده ديدم.»12
عبدالله بن عطا مكّي، يكي از دانشمندان برجسته اهل تسنّن در عصر امام باقر(ع) مي‏گويد: «من حكم بن عُتيبه را با آن جلالت و شكوهي كه در ميان قوم خود داشت، در محضر امام باقر(ع) همانند كودكي ديدم كه در برابر امام زانوي ادب بر زمين زده و شيفته و مجذوب كلام و شخصيّتش شده است.»13
آثار علمي، اخلاقي، سياسي و اجتماعي درخشاني كه از حوزه علميّه امام باقر(ع) نشأت گرفته بود، آن چنان چشمگير و عميق بود، كه همگان اعتراف داشتند كه رسول خدا(ص) درست فرمود كه امام باقر(ع) شكافنده علوم و گشاينده درهاي دانش است.
امام باقر(ع) در حق‏گويي و روشن ساختن مسائل، بسيار صريح و قاطع بود، در مسائل اصولي هرگز پرده پوشي و مسامحه نمي‏كرد، گرچه قاطعيّت او موجب رنجش و خشم طاغوتهاي عصرش مي‏گرديد و سرانجام به دستور هشام بن عبدالملك (دهمين خليفه اموي) مسموم شده و به شهادت رسيد. امام باقر(ع) با صراحت مي‏فرمود: «نَحْنُ خَزَنَةُ عِلْمِ اللّهِ، وَ نَحْنُ وُلاة اَمْرِ اللّهِ وَ بِنا فُتِحَ الاِسْلامُ وَ بِنا يُخْتمُهُ؛ كانون علم خدا، ما هستيم، رهبران و مجريان امر خدا، ما مي‏باشيم، اسلام به وسيله ما آغاز گرديد، و به وسيله ما پايان مي‏يابد.»14


پاورقيها:
1 ) شيخ محمد بن يعقوب كليني، اصول كافي، ج1، ص528.

13 ) اعلام الوري، ص263.

12 ) سيد محسن امين، اعيان الشّيعه، ج1، ص651.

10 ) محدّث قمي، سفينة البحار، ج1، ص142

14 ) همان، ص262.

11 ) همان، ص7.

2 ) علامه مجلسي، بحارالانوار، ج46، ص228.

3 ) وصيتنامه الهي سياسي امام خميني(ره)، ص3.

4 ) علامه علياري تبريزي، بهجة‏الآمال، ج2، ص484؛ آية الله العظمي خويي، معجم رجال الحديث، ج2، ص99؛ محدّث قمي، سفينة البحار، ج1، ص368.

5 ) علاّمه مجلسي، بحارالانوار، ج43، ص262.

6 ) شيخ محمد بن يعقوب كليني، اصول كافي، ج1، ص469.

7 ) همان.

8 ) شيخ صدوق، علل الشّرايع، ج2، ص233؛ علاّمه مجلسي، بحارالانوار، ج46، ص225.

9 ) ابوعمرو، محمدبن‏عمربن‏عبدالعزيزكِ شّي،رجال‏كشيّ،ص125.

پايگاه استاد حسين انصاريان

منبع: پاسدار اسلام