مرحوم علامه مجلسي مي‎نويسد: علماي ما و علماي عامه درباره اين که امام رضا عليه السلام با اجل خود از دنيا رفته، يا اين که او را با سم شهيد کرده‎اند و بنا بر قول اخير آيا مامون اين جنايت را مرتکب شده يا کس ديگر، اختلاف نموده‎اند و در ميان شيعيان مشهور اين است که امام رضا عليه السلام در اثر سمي که مامون به او داده، شهيد شده است، تنها مرحوم سيد علي بن طاوس و همچنين اربلي در کشف الغمة، اين نسبت را انکار کرده‎اند.(1)


بعضي اين قول را به شيخ مفيد نيز نسبت داده‎اند ولي ظاهر عبارت شيخ مفيد در ارشاد چنين است که او نيز قائل به مسموميت امام بوده است، زيرا او نوشته:

... تا اين که راي مامون را درباره آن حضرت دگرگون ساختند و تصميم به کشتن آن بزرگوار گرفت و چنان شد که روزي آن حضرت با مامون طعامي خوردند و حضرت از آن طعام بيمار شد و مامون نيز خود را به تمارض زد.

سپس مفيد در تفصيل اين جريان غم انگيز آورده است که: محمد بن علي بن حمزه از منصور بن بشير از عبدالله بن بشير روايت کرده که گفت:

مامون به من دستور داد ناخن‎هاي خود را بلند کنم و اين کار را براي خود عادي نمايم و براي کسي درازي ناخن خود را نشان ندهم، من نيز چنان کردم، سپس مرا خواست و چيزي به من داد که شبيه به تمر هندي بود و به من گفت: اين را به دو دست خود بمال، و من چنان کردم سپس برخاسته و مرا به حال خود گذارد و پيش حضرت رضا عليه السلام رفته، گفت:

حال شما چگونه است؟

فرمود: اميد بهبودي دارم.

مامون گفت: من نيز بحمدالله امروز بهترم و کسي از پرستاران و غلامان به خدمت تو آمده‎اند؟

حضرت فرمود: نه.

مامون خشمناک شد و به غلامان فرياد زد که چرا به آن حضرت رسيدگي نکرده‎اند.

سپس گفت: هم اکنون آب انار بگير و بخور که براي رفع اين بيماري چاره‎اي جز خوردن آن نيست.

برادر عبدالله بن بشير گويد: پس به من گفت: انار براي ما بياور، و من اناري چند حاضر کردم، مامون گفت با دست خود آن را فشار بده و من فشردم مامون آب آن را با دست خود به امام رضا عليه السلام خورانيد و همان سبب مرگ آن حضرت شد و پس از آن، دو روز بيشتر زنده نماند که از دنيا رفت.

مرحوم مفيد در ادامه گزارش خود از اباصلت هروي روايت کرده که گفت:

پس از آن که مامون (در آن روز) از نزد آن حضرت بيرون رفت بر آن جناب وارد شدم، حضرت به من فرمود:

اي اباصلت اينان کار خود را کردند و زبانش به ذکر خدا گويا بود.

باز مرحوم مفيد در روايت ديگر از محمد بن جهم نقل کرده که گفت:

حضرت رضا عليه السلام انگور را زياد دوست مي‎داشت، پس قدري انگور براي آن حضرت تهيه کردند، و در دانه‎هاي آن چند روز سوزن‎هاي زهرآلود زدند، سپس آن سوزن‎ها را کشيده و آن انگور را به نزد آن بزرگوار آوردند حضرت به همان بيماري که پيش از اين گفته شد، مبتلا بود، از آن انگور زهرآلود ميل فرمود و سبب شهادتش گرديد و گويند: اين نوع زهر دادن بسيار ماهرانه و دقيق است.(2)


غرض، شيعيان به طور کلي اين نظر را تاييد کرده‎اند، مگر مرحوم اربلي در کشف الغمه که خود را با ابن طاووس هم عقيده دانسته است و اتفاق شيعه را بر اين مطلب، مي‎توان بهترين دليل بر شهادت امام رضا عليه السلام دانست زيرا آنان به احوال امامان خود از ديگران داناتر بودند و دليلي هم براي تحريف يا کتمان حقايق در اين زمينه نداشتند.

گرچه عده زيادي از تاريخ‎نويسان اهل تسنن نيز اين جنايت را به مامون نسبت داده‎اند و شيعيان نيز شرح اين داستان را در کتاب‎هاي آنها مي‎خواندند ولي در اين باره احتياج به نوشته‎هاي آنها نيست زيرا روايات در اين زمينه از طريق اهل‎بيت آن قدر زياد است که ديگر نيازي به گفته‎هاي آنها در خود احساس نمي‎کنند، به خصوص اين که مي‎بينند عده زيادي از آنها از طريق انصاف خارج شده و به تاريخ و نسل آينده خيانت کرده‎اند!

علاوه بر آنچه گذشت، رويداد شهادت امام رضا عليه السلام سال‎ها قبل از وقوع آن به وسيله خود امام و اجداد پاکش پيش‎بيني شده بود اين روايات را مي‎توان به سه دسته تقسيم کرد:

1- آن دسته از روايات که از زبان پيغمبر يا ائمه اطهار عليهم السلام نقل شده، حاکي از به شهادت رسانيدن امام رضا در طوس است، در اين باره چند روايت وارد شده که از آن جمله:

مرحوم صدوق به سند خود از نعمان بن سعد روايت کرده که گفت: اميرالمومنين علي بن ابيطالب عليه‎السلام فرمود:

سَيُقتَلُ رَجُلٌ مِن وُلِدي بِاَرض خُراسان بِالسَّمَّ ظُلماً اِسمُهُ اِسمِي وَ اِسمٌ اَبيهِ اِسمٌ اِبن عمران مُوسي اِلا فَمَن زارَةٌ فِي غُربَتهِ غَفَراللهُ ذُنوبَهٌ ما تقدّم منها و ما تَاَخَّر و لو کانَت مثل عَدَدِ النُّجومِ و قطر الامطار وَ وَرَقِ الاشجار.(3)

به زودي مردي از فرزندان من در سرزمين خراسان از روي ستم و جور به زهر کشته مي‎شود، اسم او اسم من، و اسم پدرش اسم موسي بن عمران است بدانيد هر کس او را در غربتش زيارت کند، خداوند گناهان گذشته و آينده او را مي‎آمرزد و لو اين که به تعداد ستارگان و قطرات باران و برگ درختان باشد.

مرحوم سيد هاشم بحراني در مدينه المعاجز مي‎نويسد:

از سليمان بن حفص مروزي روايت شده که گفت: از موسي بن جعفر عليه السلام شنيدم که مي‎فرمود:

ان ابني عليّاً مَقتُولٌ بالسّمٌ مَدفُونٌ اِلي جَنبِ هارُون بِطُوس مَن زارَةٌ کَمَن زارَ رَسُول الله(4)؛ پسرم علي را با سم مظلومانه به قتل مي‎رسانند و او در جنب قبر هارون در طوس مدفون مي‎شود، کسي که او را زيارت کند مانند کسي است که رسول خدا را زيارت نموده است.

2- آن دسته از روايات که از خود امام رضا عليه السلام نقل شده که از شهادت خود به دست مامون و از دفنش در طوس کنار قبر هارون خبر داده است، از جمله:

اباصلت هروي گفت: شنيدم از امام رضا عليه السلام که مي‎فرمود:

به خدا نيست از ما ائمه احدي، مگر اين که کشته يا شهيد مي‎شود.

عرض شد: اي فرزند رسول خدا، پس ترا چه کسي به قتل مي‎رساند؟

فرمود: بدترين مخلوق خدا در زمان خودم مرا به زهر مي‎کشد، و سپس در يک خانه تباه شده در ديار غربت دفن مي‎کنند. آگاه باشيد هر کس مرا در غربتم زيارت کند خداوند به او اجر صدهزار شهيد و صدهزار صديق و صدهزار حج و عمره کننده و صدهزار جهادگر مي‎نويسد و در زمره ما محشور مي‎گردد و در بالاترين درجات بهشت رفيق ما قرار داده مي‎شود.(5)

اين قبيل روايات بسيار است و گاهي امام اين پيشگويي را حتي نزد مامون نيز مي‎کرده است.

3- آن دسته از روايات که به تشريح چگونگي مسموم ساختن امام پرداخته‎اند، رواياتي که به اين مضمون وارد شده نيز بسيارند که برخي از آنها نيز از خود امام نقل گرديده اند و در ميان اين روايات، روايت اباصلت درباره مسموم شدن امام و چگونگي غسل و کفن و روايت هرثمة بن اعين در اين باره قابل توجه است.(6)

بنا به تحقيق يکي از نويسندگان معاصر اين روايات به يکي از اين افراد: ابوالصلت عبدالسلام هروي، هرثمة بن اعين، علي بن حسين کاتب، ريّان بن شبيب، محمد بن جهم و عبدالله بن بشير منتهي مي‎شود.

پس با توجه به اين روايات براي يک فرد شيعه، شکي در اين که امام رضا عليه السلام به دست مامون به وسيله سم به شهادت رسيده باقي نمي‎ماند. به خصوص اين که قرائن و شواهد زيادي اين موضوع را تاييد مي‎کنند از جمله:

با مراجعه به کتب تاريخي استفاده مي‎شود که شهادت امام رضا عليه السلام به دست مامون حتي در زمان مامون نيز امري معروف و بر سر زبان‎ها بود. به طوري که مامون خود از مردم گلايه مي‎کرد که چرا او را عامل مسموم کردن امام مي‎پندارند! چنانکه گويند:


هنگام شهادت امام رضا عليه السلام مردم اجتماع کرده و پيوسته مي‎گفتند که اين مرد (يعني مامون) وي را شهيد کرده است در اين باره آن قدر صدا به اعتراض برخاست که مامون مجبور شد محمد بن جعفر عموي امام را به طرف آنها بفرستد و براي متفرق کردن آنها بگويد که امام امروز براي احتراز از آشوب از منزل خارج نمي‎شود.(7)

ابن خلدون علت قيام ابراهيم فرزند امام کاظم عليه السلام را آن دانسته که وي مامون را متهم به قتل برادرش مي‎نمود.(8)

طبق نقل برخي از منابع تاريخي يکي ديگر از برادران امام رضا عليه السلام به نام احمد بن موسي (معروف به شاهچراغ) چون از حيله مامون آگاه شد همراه سه هزار تن - و به روايتي دوازده هزار - از بغداد قيام کرد، عامل مامون در شيراز به نام قتلغ خان به امر مامون با او به مقابله برخاست و پس از کشمکش‎هايي هم او و هم برادرش محمد عابد و يارانشان را به شهادت رسانيد.(9)

در آن ايام برادر ديگر امام رضا عليه السلام به نام هارون بن موسي همراه با بيست و دو تن از علويان به سوي خراسان آمد، بزرگ اين قافله خواهر امام رضا عليه السلام حضرت فاطمه معصومه(عليهاالسلام) بود.(10) مامون ماموران خود را دستور داد تا بر قافله آنها بتازند. آنها نيز همه را مجروح و پراکنده ساختند. هارون نيز در اين نبرد جراحت برداشت ولي سپس او را در حالي که بر سر سفره غذا نشسته بود، غافلگير کرده به قتل رساندند.(11)

حتي طبق بعضي نقل‎ها به حضرت معصومه نيز در ساوه زهر دادند که پس از چند روزي او هم به شهادت رسيد.(12)

به علاوه در دواوين شعراي آن زمان، اشعاري به چشم مي‎خورد که به اين مطلب تصريح دارد از جمله اين بيت از ابوفراس:

باؤوا بقتل الرضا من بعد بيعته و أبصروا بغضه من رشدهم و عموا(13)

دعيل خزاعي گويد:

أري بني اميه معذورين ان قتلوا ولا اري لبني العباس من عذر(14)

پس با توجه به اين وقايع در مي‎يابيم که مساله شهادت امام به دست مامون در همان ايام نيز امري شايع ميان مردم بوده است.

خلاصه مرحوم مفيد در ادامه ماجرا مي‎نويسد:

چون حضرت رضا عليه السلام به شهادت رسيد مامون يک شبانه روز خبر فوت آن حضرت را پنهان کرد، سپس کساني نزد محمد بن جعفر (عموي آن حضرت) و گروهي از خانواده و دودمان ابيطالب که در خراسان بودند فرستاد، و چون حاضر شدند خبر درگذشت آن حضرت را به ايشان داد و گريست و بسيار براي فوت آن حضرت بي‎تابي کرده گفت:

اي برادر، بر من دشوار است تو را در اين حال ببينم من آرزو داشتم که پيش از تو بميرم (و تو جاي من باشي) ولي خدا نخواست، سپس دستور داد آن حضرت را غسل داده کفن و حنوط کنند و خود جنازه را برداشته به همين جائي که اکنون حضرت مدفون است، آورد و به خاک سپرد و آنجا خانه حميد بن قحطبه بود در دهي از شهر طوس که نام آن سناباد و نزديکي نوقان است، و در همانجا قبر هارون الرشيد بود، و قبر حضرت رضا عليه السلام پيش روي هارون و در طرف قبله او قرار گرفته است.(15)

چون خبر شهادت امام رضا عليه السلام در شهر طوس و در ميان سپاهيان انتشار يافت، دوستان و علاقمندان آن حضرت به در خانه مامون هجوم آوردند، و ازدحام جمعيت به حدي بود که مامون را خوف فرا گرفت. با اين که مامون خبر فوت امام را يک شبانه روز پنهان کرده بود مسلماً در اين يک روز مشغول طرح نقشه‎اي بود که از ازدحام مردم جلوگيري نمايد. ولي پس از اعلان خبر، اوضاع را طوري ديد که تشييع جنازه را باز هم به تاخير انداخت، و براي آرام کردن مردم از محمد بن جعفر عموي امام استفاده کرد، و به او دستور داد در ميان جمعيت حاضر شده و اعلان کند که تشييع جنازه به تاخير افتاده و مردم متفرق شوند، اين بود که محمد بن جعفر عليه السلام خود را به مردم نشان داد و گفت:

اي مردم متفرق شويد زيرا جنازه ابوالحسن عليه السلام امروز تشييع نمي‎شود، مردم به حرف او گوش داده از اطراف اقامتگاه امام پراکنده شدند سپس پيکر امام را شبانه غسل داده و دفن کردند.(16)


ولي طبق نقل ديگر، صبح بعد مامون از روي مکر و حيله و براي پرده‎پوشي و تبرئه خود لباس عزا به تن کرد و با سر و پاي برهنه حاضر شد و جنازه را حرکت دادند و مامون عقب جنازه در بين آن جمعيت زياد با صداي بلند گريه مي‎کرد و به سر و صورت خود مي‎زد و فرياد مي‎کرد و مي‎گفت:

اي پسر عم اي کاش من پيش از تو مرده بودم و اين روز را نمي‎ديدم، و تو جانشين من بودي.

وي دستور داد که جنازه را به قبّه هارونيه ببرند و کنار قبر پدرش هارون دفن کنند، ولي طبق دستور مامون نشد و به آنچه که خود امام رضا عليه السلام فرموده بود، عمل شد و در بالاي سر هارون به آن کيفيت که در اخبار و کتب تاريخ وارد شده، دفن نمودند.(17)

آري مامون مزور و مکار که هدفي جز تحکيم موقعيت خود نداشت، براي پيشبرد هدف خود از هر وسيله ممکن استفاده مي‎کرد يک روز مصلحت خود را در اين مي‎ديد که فضل بن سهل وزير اعظم و امام رضا عليه‎السلام را وليعهد خود گرداند، ولي همين که احساس کرد وجود آنها براي حکومت او خطري محسوب مي‎شوند، به قتل هر دو تاي آنها تصميم گرفت، همين که فضل را کشت براي آرام کردن مردم از وجود امام استفاده کرد و ازدحام مردم را به وسيله آن حضرت پراکنده ساخت.

و نيز هنگامي که امام رضا عليه السلام را مخفيانه مسموم کرد، جمعيت زيادي به در خانه او هجوم آوردند و اين بار براي آرام کردن مردم و متفرق کردن آنها از وجود محمد بن جعفر عموي امام، استفاده نمود، گويا مامون محمد بن جعفر را براي چنان روزي در کنار خود نگه داشته بود، همين که توانست به وسيله او غائله را بخواباند، ديگر محمد بن جعفر براي او فايده‎اي نداشت، و لذا به فاصله کوتاهي او نيز در سرخس به علت نامعلومي درگذشت و در همانجا مدفون گشت و اکنوت تربت او مشهد عظيمي است.(18)

بدين ترتيب مامون تمام موانع را از سر راه خود به بغداد برداشت و فاتحانه به پايتخت وارد شد اکنون کساني را که بغداد را به وحشت مي‎انداخت کشته است. بغداد نيز به پاس اين خدمت، جنايت برادرکشي وي را بخشيد.


پي‎نوشت‎ها:

1- بحارالانوار، ج 49، ص 311 .

2- ارشاد، ج6، ص 295 .

3- عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج2، ص 9- 358 .

4- مدينه المعاجز بنا به نقل مرحوم سحاب در کتاب زندگاني حضرت علي بن موسي الرضا عليه السلام، ج 2، ص 153.

5- امالي الصدوق، ص 63- عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج2، ص 256.

6- عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج2، ص 200 به بعد .

7- مسند الامام الرضا عليه السلام، ج1، ص130- عيون اخبارالرضا عليه السلام، ج2، ص 242- بحار، ج 49، ص 300.

8- تاريخ ابن خلدون، ج3، ص 115 .

9- قيام سادات علوي، ص 169- بحار ج8، ص 308- حياة الامام موسي بن جعفر عليه السلام، ج2، ص 413- الحياة السياسية للامام الرضا عليه السلام، ص 427 .

10- قيام سادات علوي، ص 168- الحياة السياسية، ص 427 .

11- جامع الانساب، ص 56- قيام سادات علوي، ص 161 .

12- قيام سادات علوي ص 168- الحياة السياسية، ص 427 .

13- مناقب ابن شهر آشوب، ج2، ص 346- بحار، ج 49، ص 314 .

14- تاريخ قم، ص 200- بحار، ج49، ص 318 .

15- ارشاد، ص 296 .

16- عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج2، ص 242- بحار، ج49، ص 300 .

17- عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج1، ص 18 و 19- بحار، ج 49، ص 304 .



منبع: مکتب اسلام، شماره 1، داود الهامي .

_________________
www.ghasedaknews.com
دانلود موبایل.نرم افزار.کلیپ.موبایل اسلامی مداحی خبر