زنان و نقش مجالس سوگواری در دوره قاجاریه

[elahe1983]

زنان و نقش مجالس سوگواری در دوره قاجاریه








دورنمای کلی مجالس عزاداری در ایران بعد از صفویه
روی کار آمدن صفویان صرفا یک دگرگونی سیاسی نبود. زیرا با روی کار آمدن آنها همه بنیان‏های فرهنگی کشور دچار تغییر شد.با بدست گرفتن قدرت توسط شاه اسماعیل اول و اعلان رسمیت مذهب تشیع، به عنوان آئین ملی کشور، به یکباره مکتب تشیع، دین رسمی کشور شد اما «صفویان با این مشکل روبه‏رو شدند که مردم از احکام تشیع اثنی‏عشری، از مسائل مذهب حق جعفری و قواعد ائمه اثنی‏عشری آگاهی نداشتند ... زیرا از کتب فقه امامیه چیزی در میان نبود.» به طوری که برای ترویج این مذهب با مسئله کمبود یا فقدان علما و کتب دینی مواجه شدند. بنابراین تلاش کردند تا «دانشمندان عرب شیعه را از هر جایی که امکان داشت به ایران آوردند.»با ورود علما به ایران تبلیغات برای پیشرفت مذهب تشیع نیز گسترش یافت و به تبع آن عناصر فرهنگ تشیع نیز گسترش یافت. یکی از این عناصر فرهنگیِ خاص که تأثیر شگرفی روی فرهنگ عمومی زنان ایران مسئله عزاداری برای امام حسین (ع) و برپایی مجالس روضه‏خوانی بود.

هر چند سوگواری برای امام حسین(ع) از مدت‏ها قبل ـ از زمان ائمه(ع) وجود داشت و در زمان سلاطین آل‏بویه (در سال 334ه••• .ق و 963م) نیز وسعت یافته و به دایره بازارها و آشکارا و با حرکت به خیابان‏ها... مبدل گردید، اما هیچ گاه تا قبل از روی کار آمدن صفویه به صورت یک نهاد اجتماعی قدرتمند در نیامد به طوری که با رفتن سلسله آل‏بویه این سنت نیز رو به اضمحلال نهاده و با روی کار آمدن سلجوقیان به کلی پایان یافت. اما با روی کار آمدن صفویه و کوششی که در برگزاری عزای حسینی در داخل و خارج خانه در مساجد، تکیه‏ها، معابد و بازار و ... داشتند موجب شد تا عزاداری امام حسین(ع) به صورت یک نهاد اجتماعی در آید. به این معنا که بعد از اضمحلال سلسله صفویه نه تنها این سنت از بین نرفت، بلکه روز به روز بارورتر و تنومندتر شد.


تأثیر مجالس عزاداری امام حسین(ع) بر زنان دوره قاجاریه
این تأثیر در دو موضوع حائز اهمیت است:
موضوع اول: مجالس عزاداری سالار شهیدان کارکردهای گوناگونی همچون، کارکرد تعلیمی، کارکرد انسجام‏بخشی، شورآفرینی، سوگواری و ... داشته و دارد. ابتدا کارکرد تعلیمی مجالس محرم و صفر چندان وسیع نبود یعنی شاعران و مدیحه‏گران معمولاً به اطلاع‏رسانی در مورد حادثه کربلا و حداکثر حوادث کوفه و شام و مدینه اکتفا می‏کردند و تلاش در زنده کردن و زنده نگه داشتن اصل مراسم عزاداری محرم و صفر بود. به طوری که از سال 334ه.ق در روز عاشورا زن‏ها از خانه بیرون می‏آمدند، سیلی به صورتشان می‏زدند و بر امام حسین نوحه‏سرایی می‏کردند و این عادت و رویه هر سال در روز عاشورا (تا اواسط قرن ششم) استمرار داشت. همچنین زن‏ها شب‏ها و مردان روزها با سرو پاهای برهنه برای عزاداری بیرون می‏آمدند و با تعزیت، به همدیگر تحیت و سلام می‏کردند و برای حادثه غمبار حسین(ع) محزون می‏شدند. اما در عصر قاجار خصوصا اواخر عصر قاجار تا عصر حاضر، تغییرات عمده‏ای در مجالس عزاداری داده شد. یکی از آن تغییرات اطلاع‏رسانی و تبلیغ عمومی در مجالس عزاداری است. در شرایطی که زنان از اولین امکانات آموزشی بی‏بهره بودند، این مجالس فرصت خوبی برای آموختن و فراگیری ضروریات اجتماعی و دینی محسوب می‏شد. بنابراین می‏بینیم که در مجالس وعظ بعضا مطالبی عنوان می‏شد که اصلاً ربطی به حادثه کربلا نداشت و چه بسا مسائل روز در مجالس وعظ طرح و عنوان می‏گردید.


موضوع دوم: شرکت انبوه زنان ایران (خصوصا در شهرها) در مجالس روضه‏خوانی از دوره قاجار:
هر چند زنان ایرانی درهمه ادوار علاقه‏مند شرکت در مجالس وعظ و سخنرانی و بوده‏اند، اما شرکت زنان در این گونه مجالس در قرون گذشته با مشکلات زیادی همراه بوده اما پدیده جالبی که در دوره قاجار با آن مواجه هستیم ارزشمند شدن شرکت زنان در مجالس روضه‏خوانی و به تبع آن هجوم زنان به این مجالس و همچنین کثرت برگزاری این گونه مجالس در منازل می‏باشد
در دوره قاجار در تهران، در هر محله و بر سر هر گذری، تکیه‏ای وجود داشت که مردم در ماههای محرم و صفر به برپایی مراسم روضه‏خوانی در آن می‏پرداختند. بهترین و مفصل‏ترین مجالس روضه‏خوانی ماه محرم در مسجد حاج شیخ عبدالحسین برگزار می‏گردید که گاه جمعیت شرکت‏کننده در آن، متجاوز از ده هزار زن و مرد می‏شد.
کسب اجر اخروی، نیت برای توبه از معاصی، افزودن بر اطلاعات دینی، دیدن رجال سیاسی، روحانیون، مراجع بزرگ و شنیدن مواعظ آنها در کنار محظوظ شدن از لذت در جمع واقع شدن، مشارکت در طبخ غذا و تناول آن از انگیزه‏های کوچک و بزرگی بودند که به حضور زنان در این مراسم قوت می‏بخشید. در نتیجه این دو موضوع، درست در زمانی که به قول علی‏اصغر شمیم «زن در خانه زندگی می‏کرد و تقریبا هیچ گونه ارتباطی با خارج از محیط خانواده نداشت» حوادث تاریخی مهمی اعم از مشارکت سیاسی، مبارزات سیاسی و ... از زنان ایران در تاریخ ثبت گردیده و این در صورتی است که هنوز مدارس امروزی دختران دایر نشده بود و زنان تقریبا به اتفاق از نعمت خواندن و نوشتن محروم بوده و حجاب نیز به شدت تمام مراعات می‏شد.مثلا در دوران قاجار خصوصا در عصر حکومت ناصرالدین شاه، تهران بارها شاهد تظاهرات دسته‏جمعی زنان و قیام تنباکو در سال بود.
لازم به ذکر است که چنین تحرکات سیاسی منحصر به زنان پایتخت نبود بلکه نمونه‏های مشابهی در اصفهان و تبریزو ... گزارش شده است.

نکات مهمی که تقریبا در همه موارد اجتماع زنان مشترک بود عبارتند از:
1ـ اصل رعایت حجاب کامل سنتی ایرانی به صورت چادر، روبند (پوشش تمامی اعضای بدن حتی وجه و کفین)
2ـ استفاده از شعارهای اسلامی یا علی و یا حسین
3ـ فریاد وا اسلاماه سر دادن (درد دین داشتن)
4ـ دفاع از علما و روحانیت.
سایر کارکردهای مجالس عزاداری امام حسین(ع)


شرکت در مجالس روضه‏خوانی کارکردهای بسیاری داشت که دو کارکرد مهم این مجالس عبارت بودند از:
1ـ سرمشق‏ گیری و الگوسازی
یکی از مباحثی که در این مجالس آموخته می‏شد، زندگی ائمه بخصوص حضرت زهرا(س) و حضرت زینب(س) (به خاطر هم‏جنس بودنشان) و طبیعتا رفتار، افعال و کنش‏های آنها را سرمشق خود قرار می‏دادند، و با توجه به نقش‏هایی که آن بزرگواران در موقعیت‏های مختلف ایفا می‏نمودند، اینان نیز سعی داشتند مثل آنها باشند، بنابراین افعال و رفتار فاطمه(ع) الگویی برای رفتار و اعمال زنان ایرانی گشته بود.
2ـ ایفای نقش در جامعه و مشارکت سیاسی
دومین کارکرد مجالس روضه‏خوانی در قرن گذشته، مسئولیت‏پذیری و به دنبال آن ایفای نقش در جامعه و مشارکت سیاسی بوده است. مثلا از آن جایی که اسلام برای زن استقلال مالی قائل شده و زن در اموال خودش بدون اذن شوهر می‏تواند تصمیم بگیرد. مشاهده می‏شود که در نهضت مشروطه، زنان وسائل تزئینی خود را برای مقابله با اولتیماتوم روس به مجلس هدیه می‏کنند
3ـ تقویت انسجام اجتماعی و ارائه گروههای مرجع مناسب
گروههای مرجع در شکل دادن به افعال و رفتار انسان‏ها بسیار مؤثر می‏باشند و وقتی فردی خود را عضو گروهی دانست، یک نوع احساس همانندی با دیگران به او دست می‏دهد.پس می‏توان گفت که در این اجتماعات وجدان جمعی به بهترین وجه شکل می‏گرفت و احساسات افراد مشترک می‏شد.
در نتیجه باید گفت که در عصر گذشته منبر و مجالس روضه نقشی تقریبا همانند رسانه‏های جمعی امروزه بر عهده داشتند و فراهم‏سازی عوامل تعیین‏کننده در رفتار جمعی بسیار مؤثر بودند.