بیستون بازتاب ایران

[SENATOR]

آتشدان پارتي

در شمال حجاري داريوش در بيستون ، آثار بنايي از دوره پارتي باقيمانده است . به عقيده پروفسور لوشاي رئيس هيأت حفاري ايران و آلمان اين بنا پرستشگاهي است که در زمان اشکانيان همزمان با آثار ديگر اين دوره در بيستون ساخته شده است . اين پرستشگاه دوره پارتي که بر روي تخته سنگ منقوش اشکاني قراردارد از دو صفه به وسيله 10 پله که از سنگ کوه در آورده شده اند به هم مربوط مي گردند . درازاي هريک از پله ها در حدود 80 سانتيمتر است . اين پله ها بطور نامنظم تا نقش ولگش ادامه دارد .

در ميان صفه بالايي آتشداني از سنگ در آورده شده است . قطر دهانه اين آتشدان 35 سانتيمتر است .

سفالينه هاي زيادي از دوره پارتي در تمامي اين قسمت دامنه کوه بيستون ( پراو ) ديده مي شود . هيأت مشترک حفاري ايران و آلمان براي روشن شدن وضع اين دوره ، در زمينهايي که امروز کارخانه قند را احداث کرده اند و همچنين در قبرستان دهکده بيستون ، چند ترانشه زده در تمامي اين ترانشه ها بقاياي ديوارهايي با سنگهاي نتراشيده همراه با سفال پارتي ديده شد . هيأت احتمال مي دهد که اين محل باقيمانده قلعه يا شهري از دوره پارتي است که همزمان با آثار ديگر آن دوره ساخته شده است . درازاي ديوارهاي بدست آمده 1200 متر و پهناي آن 400 متر است که تقريباً در تمام ترانشه ها به يک سبک ساخته شده و وسعتي در حدود 500000 متر مربع را در بر گرفته است . در دوره اسلامي قسمتي از اين محل براي قبرستان استفاده شده است . بر روي آثار پارتي قبوري از دوره اسلامي کشف گرديد که با تکه سفالهاي پارتي توأم بود .

و نيز در حفاري ها و تحقيقات 1350 – 1339 مؤسسه باستانشناسي آلمان آمده است که :

شهر اشکاني بغستان در بيستون :

در دامنه کوه بيستون ، در شمال شرقي درياچه چشمه اي و دژ مادها و نقش برجسته داريوش ، يک منطقه مسکوني اشکاني به طول حداقل 800 متر و به عرض قريب 300 متر قراردارد که با توجه به بقاياي ديوارها و سفالهاي مکشوفه در آنجا اشکاني بودن آن به ثبوت رسيده است و اين منطقه مسکوني از هر لحاظ با بغستان تطبيق مي نمايد . اين منطقه مسکوني با نقوش برجسته مهرداد و گودرز ، دو پادشاه اشکاني که مربوط به قرن اول قبل از ميلاد مسيح و قرن اول بعد از ميلاد مسيح و همچنين سنگ اشکاني که مربوط به قرن دوم تا سوم بعد از ميلاد مسيح مي گردد ، مربوط بوده است .

ضمن تحقيقاتي که از طرف مؤسسه باستانشناسي آلمان در بيستون به عمل آمده ، حدود منطقه مسکوني مزبور تعيين شده و همچنين نقطه ثقل ساختمانهاي اشکاني در اين دژ مادها معين گرديده است .

سفالينه هاي زيادي از دوره پارتي در تمامي اين قسمت دامنه کوه بيستون ( پراو ) ديده مي شود . هيأت مشترک حفاري ايران و آلمان براي روشن شدن وضع اين دوره ، در زمينهايي که امروز کارخانه قند را احداث کرده اند و همچنين در قبرستان دهکده بيستون ، چند ترانشه زده در تمامي اين ترانشه ها بقاياي ديوارهايي با سنگهاي نتراشيده همراه با سفال پارتي ديده شد . هيأت احتمال مي دهد که اين محل باقيمانده قلعه يا شهري از دوره پارتي است که همزمان با آثار ديگر آن دوره ساخته شده است . درازاي ديوارهاي بدست آمده 1200 متر و پهناي آن 400 متر است که تقريباً در تمام ترانشه ها به يک سبک ساخته شده و وسعتي در حدود 500000 متر مربع را در بر گرفته است . در دوره اسلامي قسمتي از اين محل براي قبرستان استفاده شده است . بر روي آثار پارتي قبوري از دوره اسلامي کشف گرديد که با تکه سفالهاي پارتي توأم بود .

و نيز در حفاري ها و تحقيقات 1350 – 1339 مؤسسه باستانشناسي آلمان آمده است که :

شهر اشکاني بغستان در بيستون :

در دامنه کوه بيستون ، در شمال شرقي درياچه چشمه اي و دژ مادها و نقش برجسته داريوش ، يک منطقه مسکوني اشکاني به طول حداقل 800 متر و به عرض قريب 300 متر قراردارد که با توجه به بقاياي ديوارها و سفالهاي مکشوفه در آنجا اشکاني بودن آن به ثبوت رسيده است و اين منطقه مسکوني از هر لحاظ با بغستان تطبيق مي نمايد . اين منطقه مسکوني با نقوش برجسته مهرداد و گودرز ، دو پادشاه اشکاني که مربوط به قرن اول قبل از ميلاد مسيح و قرن اول بعد از ميلاد مسيح و همچنين سنگ اشکاني که مربوط به قرن دوم تا سوم بعد از ميلاد مسيح مي گردد ، مربوط بوده است .

ضمن تحقيقاتي که از طرف مؤسسه باستانشناسي آلمان در بيستون به عمل آمده ، حدود منطقه مسکوني مزبور تعيين شده و همچنين نقطه ثقل ساختمانهاي اشکاني در اين دژ مادها معين گرديده است

[SENATOR]

نقش ولگش ( ولخش ) پارتي

مطالب زير از كتاب " كرمانشاهان" – كردستان " نوشته آقاي گلزاري گرفته شده است:

نقش ولگش ( ولخش ) پارتي

در دامنه كوه بيستون، در حدود چهارصد متري شرق گودرز، تخته سنگ بزرگي هست كه بر آن نقشهايي كنده شده است. تخته سنگ چهار ضلعي نا منظمي است به بلندي 250 سانتيمتر كه گرداگرد آن به شش متر مي رسد. در سه جانب آن نقشهايي با برجستگي كم حجاري شده است.

نقش وسط مردي است به بلندي 180 سانتيمتر با ريش توپي و سبيلي تابداده و گيسواني بلند كه به خوبي نشان داده است. سر بندي موهاي بلندش را تزيين كرده است. نيم تنه اي ساده كه از كمر به بالا چسبان است، با دامني گشاد بر تن دارد. گردن بندي به گردن به آويخته و كمر بندي بر ميان بسته است. پنج حلقه كمربند بخوبي ديده مي شود. از حلقه مياني، دو رشته روبان آويزان است. در دست چپ جامي به بلندي 13 و دهانه 17 سانتيمتر دارد و دست راست را بر فراز آتشداني دراز كرده است و چيزي را كه در ميان انگشتان گرفته است در حال رها كردن در ميان آتش نشان مي دهد. شلواري گشاد با مچ هاي بسته به پا دارد آتشدان استوانه پايه داري است به بلندي 72 سانتي متر بر بدنه آتشدان كتيبه اي پارتي كنده شده است. متن اين كتيبه به وسيله پروفسور گرد گروپ استاد باستان شناسي دانشگاه هامبورگ در مجله " گزارشهاي باستان شناسي از ايران " نشريه موسسه باستان شناسي آلمان در 1970 به چاپ رسيده است.

كتيبه در 9 سطر از بالا تا پايين آتشدان نويسانده شده است كه به علت آهکي بودن سنگ به مرور قسمتي از آن محو و ناخوانا شده است.

متن كتيبه :



















اين پيکر ولگش شاهنشاه پسر ولگش شاهنشاه نو .........

با توجه به كتيبه فوق معلوم مي شود نقش مياني يكي از جانشينان گودرز دوم يعني ولگش ( ولخش = ولاش ) است.

در سلسله اشكاني پنج شاه به نام ولگش از سال 51 الي 223 ميلادي سلطنت كرده اند.





گرد گروپ به علت محو بودن آخر كتيبه مشخص نكرده است كه اين نقش به كدام ولگش تعلق دارد ؟

در سمت چپ نقش ولگش، بر ضلع ديگر تخته سنگ، نقش ديگري از سنگ در آورده شده است.

حالت كلي نقش طوري است كه بيننده تصور مي كند صاحب نقش در حال قدم بر داشتن به طرف نقش مياني است. صورت نقش فربه و بدون ريش است.

ظاهرا" نقش زني و يا جواني است به بلندي 159 سانتي متر كه جامعه اي نظير جامه ولگش بر تن دارد. گردنبندي گردن را آراسته است. دست چپ را بر كمر استوار كرده است و بازوبندي كه خيلي مشخص حجاري شده بر بازوي چپ بسته است. دست راست را در حاليكه از آرنج خم كرده بطرف بالا گرفته است و شيئي را كه احتمالا" " برسم " و يا دسته گلي است ميان پنجه هاي خود دارد.

بر دست راست نقش مياني ، بر ضلع ديگر تخته سنگ، سومين نقش كنده گري شده است. حالت اين نقش نيز مانند نقش قبلي ، گويي در حال حركت به سوي نقش ولگش است. نيم تنه اي كه تا زانوانش مي رسد. بر تن دارد و كمر بندي بر ميان بسته است. گردنبدي كه كاملا" مشخص است بر گردن دارد. صورت نقش را ريشي توپي مانند نقش مياني، پوشانده است.دست چپ ديده نمي شود ولي دست راست بخوبي حجاري شده و شئي كه تشخيصش دشوار است، در دست دارد. پاي پوشي نظير نيم چكمه به پا دارد. بر بالاي ران پاي راستش نواري بسته شده كه دنباله آن را باد به حركت در آورده است ( عكس شماره ) بلندي قامت اين نقش 164 سانتي متر است.

ضلع ديگر اين تخته سنگ از بالا تا پايين كاملا" تراش خورده و آماده كندن نقش و يا كتيبه اي شده است.

در اطراف اين تخته سنگ، سنگهاي تراش داده شده نيمه كاره بسيار است كه تا ابتداي ديواره كوه بطور پراكنده ديده مي شود.

هيات حفاري مشترك ايران و آلمان در نزديكي اين تخته سنگ تراشه اي به ابعاد 150*200 سانتيمتر زد كه در عمق 50 سانتيمتري آن، به خمره سفالي ساده بدون لعاب شكسته اي برخورد كه در آن اسكلتي قرار داشت. خمره شبيه خمره هاي پارتي است كه در دامنه كوه طاق بستان ( طاق وسان ) در سالهاي اخير بدست آمده است.

در بيستون بر روي تخته سنگي كه از صخره جدا شده تصويريك شاهزاده پارتي ديده مي شود كه در برابر يك آتشدان مشغول انجام مراسم مذهبي است. اين نقش داراي برجستگي اندك و نماي تمام رخ است و در آن خصوصيات پوشاك شاهزاده بخوبي نشان داده شده و در حالت او كه بر سنگ منجمد گشته است. حالت همان شخصي كه در نقاشي ( كونون ) در ( دورا ) مشغول انجام مراسم مذهبي است. بازشناخته مي شود 1- ( پت ) ــكــ ( ر ز ن ه ) 2- ولگشي 3- م ل ك ين 4- م ل ك ا 5- ب ر ي 6- ( و ) ل ( گشي ) 7- م ( ل ك ين م ل ك ا ) 8- ( ب ر ي ل ب ) ( ر ي ) 9- ( )

[SENATOR]

دوره ساساني

فرا تراش ( فرهاد تراش )

ديشب صداي تيشه از بيستون نيامد

شايد به خواب شيرين فرهاد رفته باشد

در جهت جنوبي حجاري داريوش بزرگ ، بر سينه کوه بيستون ديواره حجاري شده عظيمي است اين ديواره در بين مردم به فراتاش يا فرهاد تراش معروف است . درازاي فراتاش 180 متر و بلندي آن 33 متر است در هيچ نقطه اي از ايران هيچ کوهي را به اين اندازه نتراشيده اند و آماده نکرده اند بطور کلي براي همه کساني که اين ديواره سنگي تراشيده دست نخورده را ديده و يا مي بينند اين سوال پيش مي آيد که اين محل را چه کسي و در چه زماني و براي چه منظوري تراشيده است ؟ چرا اثري از اسکنه پيکر تراش و يا قلم کتيبه نويس بر آن ديده نمي شود ؟

هوزينگ در رساله اي که به نام " زاگروس و اقوامي که در آن ساکن هستند " نوشته است : اين صفحه نا نوشته کوه را يک منبع تاريخي نا نوشته مانده ناميده است .

هرتسفلد و اکثر ايرانشناسان خارجي معتقدند که فراتاش از آثار داريوش شاه هخامنشي است و مي گويند اين فرمانرواي بزرگ مي خواسته وصيت نامه خود را در اينجا بنويسد .

ويليامز جکسن درباره اين اثر به قاطعيت سخن نمي گويد و با آوردن نقل قول از " ديود وروس سيسيلي " و داستان سميراميس مقايسه اي انجام داده و سپس نتيجه گيري مي کند که :

اگر کسي مايل باشد که براساس فرضيات خيالي و مباني سست در اين باره نظري اظهار بدارد آسانتر آنست که تصور کند داريوش پس از اتمام سنگ نبشته مشهورش و نقش هاي آن دستور داده است تا فضاي خالي حاضر را براي ثبت کارهاي ديگرش ، خاصه لشگرکشي اش را به يونان ، آماده سازند . اما شکستهاي "آتوس" و ماراتون ، شورش مصر و دست مرگ اين نقشه را بر هم زد و مسير تاريخ را تغيير داد و آن صفحه سنگي نانوشته را شاهد خاموش پيروزي يونان و آغاز زوال ايران قرار داده . لکن اين حدس و خيالي بيش نيست ، خاصه وقتي که اين سوال پيش مي آيد که چرا داريوش قسمت وسط کوه را که بهترين جاي آن است براي ثبت کارهاي بعدي خود نگه داشته است . تنها چيزي که به يقين توان گفت اين است که از ظاهر کلي اين محل و ماهيت پيرامون آن اثر قدمت بسيار هويدا است .

پروفسور لوشاي عقيده دارد که اين حجاري به دوره هخامنشي تعلق نداشته بلکه در حدود هزار سال بعد از داريوش به فرمان خسرو دوم ساساني آنرا در کوه بيستون تراشيده اند . وجود ديوار محافظ ، فنون خاصي که در کندن کوه بکار گرفته شده و از همه مهمتر علايمي که از حجاران بجاي مانده است همگي تعلق اين اثر را بر دوره ساساني تائيد مي کند . بلندي اين ديوار از پي 450 سانتيمتر و قطر آن 1/5 متر است . اين ديوار که سنگ چين شده است ، در مقابل فراتاش بنا شده است .

اهالي اين منطقه ، حجاري فراتاش را کار فرهاد کوه کن مي دانند و معتقدند که فرهاد به خاطر عشق به شيرين – زن عيسوي خسرو پرويز بدين کار سنگين تن در داد .

بيستون بارانه بارانه ايژن اشکي دو شاهي

فرهادي سرگردانه

اي داد و غمخواري نيه

اراي دل دلدار مه

شيرين و زاري نيه

اي داد فلک بي کسي چپکم نيه فرياد رسي

داستان عشق فرهاد الهام بخش شاعران گذشته اين مرز و بوم گرديد و زمينه اي براي طبع آزمايي آنان شده . از آن ميان مثنوي عاشقانه " خسرو و شيرين " نظامي گنجوي گوي سبقت از همگان ربوده است . شعر نظامي پيروزي فرهاد و عاقبت دردناک وي را جاويدان ساخت بدانسان که خواننده داستان خسرو و شيرين احساس مي کند که صداي تيشه فرهاد را که بر کوه فرود مي آيد ، مي شنود .

بيستون تنها الهام بخش شاعران بزرگ نبوده بلکه الهام بخش مينياتور سازان ايراني بوده و ايشان را بر سر شوق آورده است . اکثر مينياتور سازان که از قرن دهم هجري به بعد کتاب نظامي را مصور کرده اند به صورتي کاملاً مشخص و نمايان ديواره بلند بيستون و چشمه هاي پاي آن را همواره با نقش خسرو و شيرين قلم زده اند .
apadana
15-08-06, 06:26

ديوار عظيم ساساني

در کنار رودخانه گاماسي آو :

به ساحل راست رودخانه گاماسي آو ، در اراضي جنوبي بيستون ، ديواري طولاني از سنگ تراش و قلوه سنگ و ملات ، بنا شده است . اين ديوار عظيم ضمن کاوش هاي هيات باستان شناسي مشترک ايران و آلمان بين سال هاي 46-1342 ه. ش. کشف و خاکبرداري شده درازاي ديوار 1100 متر قطر آن 250 سانتيمتر است . نماي خارجي ديوار با سنگ تراشيده شده است و پشت سنگ ها را با قلوه سنگ هاي ريز و درشت پر کرده اند قسمت هاي قديمي تر را که در ملات گچ غربالي و قسمت هاي بعدي را در گل کار گذارده اند . سنگ هاي حجاري شده ديوار ،چهار گوشه هايي هستند که اندازه هاي آنها يکنواخت نبوده و در ابعاد 80×65 و 90×60 و 100×100 سانتيمتر ساخته شده اند . بلندي ديوار چهار تا پنج متر است . در اغلب سنگ هاي حجاري شده ديوار ، علايم ويژه حجاران عصر ساساني به چشم مي خورد و عظمت اين ديوار در وهله اول با توجه به سرستون هاي پيدا شده در بيستون اين تصور را بوجود مي آورد که منظور از بناي آن شايد ايجاد کاخي بزرگ به بزرگي قصر شيرين بوده است که نتوانسته اند ساختمان آن را به پايان برسانند ادامه حفاري نظريه ديگري را که شايد به حقيقت نزديکتر باشد مطرح مي نمايد . هيات حفاري احتمال مي دهد که منظور از احداث اين ديوار سدي بوده است براي شکارگاه سلطنتي که ما ميتوانيم تصاوير آنرا در طاق وسان ببينيم . بر ديوار سمت چپ طاق بزرگ نيزاري است که گراز ماهي و مرغابي فراوان در آن ديده مي شود . شاه در اين نقش در ميان قايق ايستاده و به شکار گراز مشغول است . بناي اصلي سد به درازاي 1100 متر و پهناي 500 متر است از ابتداي پل خسرو شروع شده و در امتداد رودخانه گاماسي آو 1100 متر پيش مي رود و سپس رودخانه را عرضي قطع مي کند و تا نزديک دهکده بند عبدي به درازاي 500 متر ادامه مي يابد . ضلع شمالي آن از پل خسرو 500 متر به طرف جاده ساساني که در آن روزگار به تخت شيرين و سرماج مي رفته است کشيده شده و سپس به طرف جنوب به طول 1100 متر تا دهکده بندعبدي ادامه داده شده است . ضمن کاوش در امتداد ديوارهاي سد سر يک پيکان کوچک که ويژه شکار پرندگان بوده است بدست آمده است . بر روي اين ديوار ساساني بقاياي بنايي از دوره ايلخاني و مغول ديده مي شود .





سنگ هاي تراش خورده ساساني :



در سرتاسر دهکده بيستون و اراضي اطراف آن ، هر جا که بنا و يا چند سنگ تراشيده شده ديده شود يک يا چند علامت و يا خط مربوط به دوره ساساني را بر آنها مي توان ديد که نمونه هاي آن ، حدود 427 علامت حجاري شده ( از حجاران ساساني و سورياني ) بر سنگ هاي کاروانسراي صفوي بيستون، پل صفوي بر روي دينور آب ، پل خسرو بر روي گاماسياب و ... مي باشد . به نظر مي رسد که اين سنگها جهت برپايي بناي عظيمي تهيه شده ــ که براي ما مجهول است ــ و ناتمام رها گرديده است .

[SENATOR]

پل خسرو

بر سر راه قديمي که از بيستون به سرماج مي رود در نزديکي جاده آسفالته کرمانشاه همدان پايه هاي پل عظيمي وجود دارد که به نام خسرو معروف است بناي پل را به خسرو شاهنشاه ساساني نسبت مي دهند . ابودلف در سفر نامه خود از اين پل ياد کرده و مي نويسد " در پائين اين مکان يک پل عظيم با ساختمان عجيبي بر روي رودخانه گودي نصب شده سپس از اين پل گذشته به قريه بزرگ و بسيار آباد و پربرکتي مي رسد که ابا ايوب نام داد از روزگار راولينسون به بعد کسي از مسافران و باستان شناسان بدين پل توجه نکرده است . درازاي پل خسرو 80/152 متر و پهناي آن 420 سانتيمتر است . در طول پل هشت چشمه است ، نه پايه پل بر روي سنگ فرش که تمام کف رودخانه را بر پهناي تقريبي 50 متر پوشانده بنا شده است . پايه هاي پل شش ضلعي است هر پايه از سه قسمت درست شده است قسمت مياني که مربع مستطيل شکل است و در دوطرف آن دو آب شکن مثلث شکل که قاعده آن با قطر پايه يکي است قرار دارد . پايه ها از سنگ تراشدار بالا آورده شده است . اين سنگ ها به وسيله بست هاي فلزي دم چلچله اي به يکديگر محکم شده اند . ميان پايه ها را با قلوه سنگ و ملاط گچ سرندي پر کرده اند . از طاق چشمه ها و سطح پل چيزي بر جاي نيست اما اگر ما مسير حرکت سپاهيان اسلام را براي جنگ نهاوند در سال 21 هجري مسير اکثر سياحان و جهانگردان اسلامي يعني راه بغداد به کرمانشاه و بيستون به همدان بدانيم پل خسرو تنها پلي بوده است که اعراب از آن گذشته و پس از عبور از تخت شيرين و سرماج به نهاوند رفته و يزدگرد سوم آخرين شهريار ساساني را در آن شهر مغلوب کردند . پل خسرو با گذشت زمان آسيب فراوان ديده به طوري که در روزگار صفوي اين پل غير قابل استفاده بوده است به همين دليل در اين زمان پل ديگري بروي دينور آب که در حدود يک کيلومتري بالادست پل ساساني است زده شده است . پل اخير به پل نادر آباد بابل شاه عباسي معروف است . در سالهاي اخير جهت رفت و آمد اهالي دهکده هاي چمبطان پايين و بالا ، بزن آباد بر روي پايه هاي ساساني پلي زده شده است . اين پل جهت رفت و آمد مردم اين روستاها تهيه شده چون پهناي آن حدود يک متر است .

[SENATOR]

کاخ نيمه تمام ساساني و بقاياي کاروانسراي ايلخاني

در منطقه تاريخي بيستون در حد فاصل كاروانسراي صفوي و حاشيه چشمه آب سراب بيستون بناي كاوش شده است كه به بناي ساساني و ايلخاني نسبت داده شده است .

شالوده اين بنا در دوران ساساني كه كلا ابعاد حدود 75/83*139 متر دارد بر روي خاك بكر نهاد شده است . اين بنا به دلايل مختلف ساختمان آن به پايان نرسيده و در همان مراحل اوليه كار ساخت و ساز آن متوقف مانده است .

شيوه ساخت و نوع مصالح به كار رفته در بناي نيمه تمام و با توجه به آثاري از فرهاد تراش كه آن هم نيمه تمام رها گرديده و وجود پل خسرو و سرستونها ي يافته شده در كنار چشمه بيستون كه نقش خسرو و پرويز و آناهيتا دارند، اين بناي نيمه تمام را مربوط به دوره ساساني و اختصاصا به زمان خسروپرويز مي دانيم .

اين بنا تا دوره ايلخاني متروك بوده است متاسفانه مداركي وجود ندارد كه اين بنا قبل از دوره ايلخاني چه كار بردي داشته و آيا استفاده شده يا نه .

آلمانيها پس از كاوش در اين منطقه حدس زده اند كه اين بنا به اوايل دوه اسلام برمیگردد و گفته اند كه اين بنا در دوره آل بويه يك پست دفاعي بوده اما با شواهد و مداركي كه از اطراف و اكناف اين بنا بوجود آمده با توجه به اثر هاي ديگر اين منطقه به احتمال زياد اين بنا ساسان ي بوده است .

اين بنا با استفاده از ديوارهاي سنگي بنا ي ساساني و با استفاده از آجر و چيدن آنها روي سنگهاي ساساني در دوره ايلخاني تبديل به يك كاروانسرا شده و اين بنا در اين دوره تكميل گرديده است .

به علت ريختن سقفهاي آجري اطاق ها گمان مي رود واقعه اي غير مترقبه اي از جمله زلزله در آن زمان اتفاق افتاده است .

بعد از ريختن سقف هاي آجري اطاق ها در دوره ايلخاني ساخت و سازهاي ضعيفي كه پي ها و ديوار هاي آنها با سنگهاي لاشه و ملات گل و چينه ساخته شده اند تنور هاي متعددي در عمق هاي مختلف به چشم مي خورند . اين تنورها احتمالا ً مربوط به دوره تيموري ميباشد بعد از خرابي كاروانسراي ايلخاني ساخت و سازهايي سنگهاي لاشه و ملات گل به صورتي غير ماهرانه در دوره تيموري انجام گرفته است و سازه هايي در دوره قاجار و پهلوي از قبيل چاه و راه آب و ساخت دهكده اي بر روي بنا در آن محل انجام گرفته است .

دور تا دور اين بنا حصاري مستحكم با سنگهاي تراش خورده بزرگ به صورت خشكه چين (قسمت بيروني ديوار ) و قسمت داخلي ديوار با لاشه سنگي و ملات گچ نيم كوب پوشانده شده است . ضخامت اين ديوارها حدود 240 سانتي متر مي باشد در كل ديوارهاي بنا ضخامتي حدود 240-120 سانتي متر مي باشد .

دور تا دور اين بنا نيز اتاقهايي ساخته شده است . طول اتاقها حدود 40/6متر و عرض آنها 280 سانتي متر مي باشد . در ديوار هاي اتاقها هيچ گونه روزنه يا پنجره يا نور گيري وجود ندارد شايد در بالاي سقف نورگير وجود داشته است .

در اين بنا راه پله هايي به طرف بالا و پايين نيز تعبيه شده كه داراي پا گرد نيز بوده است و اتاقهاي اين بنا داراي ورودي هايي نيز مي باشند .

در اين بنا مانند ساخت بنا هاي ديگر ساساني برروي سنگهاي تراش خورده امضاء حجاران آن زمان ديده مي شود .

تقريبا در قسمت شرقي بنا و در داخل بنا خرابه اي از يك مسجد ايلخاني و محراب آن نيز وجود دارد كه بعد از چند حفاري آن را مرمت كرده اند كه متاسفانه مرمت كاملا اشتباهي از لحاظ ساختار بنا مي باشد .

در داخل بنا براي اتاقها راهروهايي نيز وجود دارد كه ورودي هر راهرو با طاق آجري آن شناسايي مي شود .

در حال حاضر از اين بنا مخر و به اي بيش نمانده كه حتي هنوز قسمتي از بنا حفاري نگرديده است .

[SENATOR]

سد ساساني

سنگ هاي پراکنده اي که در کنار رودخانه گاماسياب واقع اند به نظر مي رسد که همان سد ساساني است که هيأت مشترک آلماني و ايراني در سال 1350 – 1339 از آن ياد کرده اند . برخي از اين سنگ ها تراش خورده و به صورت مکعب و مستطيل مي باشند . در تحقيقات سال 1350 – 1339 موسسه باستانشناسان آلمان آمده است که : « پل زمان ساسانيان در اين نقطه که از 9 پايه تشکيل مي شود و فعلاً اهالي محل آنرا پل خسرو مي نامند روي رودخانه گاماسياب که در دامنه بيستون جاريست ساخته شده بوده است . سراسر بستر رودخانه در زير پل ، سنگفرش شده و از اين لحاظ با شيوه ساختماني پلهايي که بدست ساسانيان در خوزستان ساخته شده است مطابقت دارد . اين پلها در عين حال وظيفه تنظيم و تقسيم آب را نيز بعهده داشته و تا حدودي عمل سد بندهايي فعلي را انجام ميداده است که از آن جمله مي توان پل والرين در خوزستان را نام برد که فعلاً بند قيصر ناميده مي شود . اين پل ساساني جزئي از تأسيسات مستطيل شکل به طول 1100 متر و به عرض 530 متر مي باشد که قسمتي از آن حصارها و قسمتي ديگر از تخته سنگهاي عظيم ساحل رودخانه تشکيل مي شده است . قسمت جنوبي اين پل به طوريکه بقاياي کوچکي از آن نشان مي دهد ، وظيفه يک سد را انجام ميداده است . آب رودخانه گاماسياب که از ميان اين تأسيسات مستطيل شکل عبور ميکرده بر اثر ساختمانهاي فوق الذکر تا يک ارتفاع مورد نظر جمع ميشده و بالا مي آمده و تشکيل يک مرداب را ميداده که براي شکار گراز مناسب بوده است .

از اينرو تحقيقات در اين منطقه به اين نتيجه ميرسد که تأسيسات مستطيل شکل مزبور همان شکارگاه گراز مي باشد که در نقش برجسته ايوان طاق بستان مجسم گرديده است . حصار ساحل رودخانه که هنوز تکميل نشده بوده به عنوان قسمت بعدي اين شکارگاه باقي مانده است . »

[SENATOR]

دوره اسلامي

بناي ايلخاني

دوره ايلخانان مغول :

ضعف و بي تدبيري سلطان محمد خوارزم شاه حمله مغول را به ايران در سال 616 ه. ق. آسان کرد . با غلبه مغول ، اوضاع سياسي ، اجتماعي و هنري ايرانيان دستخوش ناملايمات و دگرگونيهايي شد که تا مدت زماني ادامه داشت . از اواسط سده هفتم هجري حکومت ايران به دست هلاکو و فرزندان او افتاد . ابافا و جانشينان ديگر هلاکو را که از مرگ او تا انقراض اين سلسله در ايران سلطنت کردند سلسله ايلخانان مي گويند . ايلخانان چون چندان ارتباطي با مغولستان نداشتند و از دربار قراقروم اطاعتي نمي کردند ، سلسله مستقلي محسوب مي شوند ، لذا حکم خوانين اصلي مغول در ايران از ميان ميرود و ايلخانان راه و رسم پادشاهي پادشاهان ايران را پيش مي گيرند .

درحقيقت مي توان آنها را طبقه اي از پادشاهان اين دانست . آئين اسلام مذهب رسمي شد و حکومت ايلخانان بر اساس شرع و آداب اسلامي بنياد گرفت . نفوذ وزراي دانشمند ايراني مانند : خواجه نصيرالدين طوسي ، شمس الدين محمد جويني و ... نيز باعث گرديد که ايلخانان دست به بناي شهرها و ترميم خرابيها بزنند . از آثار اين دوره بناي شهر چمچمال و کاروانسرايي در بيستون باقي است .

بقاياي بناي ايلخاني :

در سالهاي 1963 تا 1967 در طي حفاريهاي بيستون توسط هيئت مشترک ايران و آلمان در حاشيه رودخانه گاماسياب و در امتداد پل خسرو به طرف روستاي چمبطان آثار يک ساختمان بزرگ کشف شد اين بنا داراي سيزده اتاق ، سه ايوان و چند راهرو است . اتاقها با هم برابر نبوده و در سه اندازه مختلف ساخته شده اند : 5×5 و 4×8 و 4×5 متر .

محوطه سه ايوان در حدود 30 متر و اندازه راهروها 120×300 سانتيمتر است . مصالح اصلي بنا سنگ هاي نتراشيده با ملات گچ غربالي و آهک است . در بعضي از قسمتهاي بنا از سنگ هاي حجاري شده دوره ساساني نيز استفاده شده است . آجرهاي مشبک و کاشيهاي چهارگوش آبي رنگ که در تزئين بناهاي مغولي مورد توجه بوده است ، در تزئينات اين بنا هم به کار گرفته شده است . اين اثر از لحاظ معماري دوره ايلخانان حائز اهميت است .

اشياء ديگري که ضمن کاوش در اين محل بدست آمد . سکه هاي اسلامي ، ظروف سفالي ساده و سفالينه هاي منقوش و غير منقوش است . اين بناي دوره ايلخانان تا اواخر دوره تيموري مورد استفاده واقع شده و بعداً متروک گرديده است .

[SENATOR]

کاروانسراي شاه عباسي

بر سر راه قديمي همدان به کرمانشاه ، در جنوب غربي دهکده بيستون کاروانسرايي قديمي است که ظاهراً به امر شاه عباس اول صفوي ( 1038-996 ه . ق ) ساخته شده است . اسکندر بيگ ترکمان درباره اين کاروانسرا چنين مي نويسد : " در حدود همدان شهر نو چمچمال پاي کوه بيستون رباطي جهت نزول زوار عتبات عاليات ترتيب يافته رقم ثبت يافته اميد که هر يک از بناهاي خير سبب فتح و فيروزي گشته آثار آن بر صفحات روزگار يادگار باشد . "

کتيبه اي که باني اوليه کاروانسرا را بشناساند وجود ندارد ولي در کنار کتيبه شاه سليمان صفوي قاب کتيبه اي به ابعاد 31×44 سانتيمتر ديده مي شود .

احتمالاً کتيبه اي آجري يا سنگي که سال بناي کاروانسرا و نام باني آن در آن آورده شده بود در اين قاب بوده که شکسته و از بين رفته است .

با توجه به کتيبه اي که از شاه سليمان صفوي ( 1105 – 1077 ه. ق ) باقي مانده است به نظر مي آيد که بناي کاروانسراي شاه عباسي بيستون در زمان پادشاهي شاه سليمان و صدارت شيخ عليخان زنگنه باشد .

[SENATOR]

کتيبه وقفنامه شيخ عليخان زنگنه

شيخ عليخان اعظم زنگنه شاه سليمان صفوي در زمان حيات خود براي سادات فاطمي و تعميرات کاروانسراي بيستون رقباتي چند را وقف کرده و بر صخره بيستون کنده است . متأسفانه اين عمل سخاوتمندانه او به بهاي خرابي و از بين رفتن يکي از حجاريهاي برجسته دوران پارتي تمام شده است . طاقنمايي که وقفنامه مذکور در آن نقر شده است از آخرين نقطه تيزي هلال طاق نما 363 و پهناي آن 276 سانتيمتر و شامل 15 سطر است که به سه قسمت تقسيم مي شود

[SENATOR]

پل صفوي

بالا دست پل بتوني کنوني که بر سر راه صحنه به کرمانشاه واقع است ، پل آجري عظيمي از بناهاي عصر صفوي ديده مي شود . اين پل بر سر راهي است که در زمان صفويه از قزوين به همدان و کرمانشاه کشيده شده بود و به بغداد مستعمل مي شد . اين راه از قزوين به همدان از آنجا به همدان ، اسدآباد ، کنگاور و از کنگاور به صحنه و بيستون که تا امروز بر دينور آب پل آجري آن باقي است مي رفت و از آنجا به کرمانشاه که هنوز پل آجري عظيم آن که به پل کهنه مشهور است برجاست از آنجا به ماهيدشت مي رفت که از پل آجري مي گذشت و به شاه آباد غرب و سرميل ميرسد . از سرميل تا سرپل ذهاب راه شاه عباسي تا امروز در دامنه کوه و تپه ها باقي است . اين راه از سرپل به قصر شيرين و از آنجا به خانقين مي رفته است .

درازاي پل بيستون 115 متر و پهناي آن با احتساب جان پناه طرفين 690 سانتيمتر است . پهناي جان پناه هر يک 37 سانتيمتر و بلندي آنها از سطح پل 50 سانتيمتر است . که از آن فقط قسمتي باقي است . در طول پل دو دهنه اصلي و دو دهنه کوچکتر در شرق دهانه هاي اصلي قرار دارد . چشمه هاي پل از شرق به غرب : چشمه اول به دهانه 500 سانتيمتر و بلندي آن از سطح آب تا تيزي طاق 550 و تا سطح پل 870 سانتيمتر قطر پايه اول 780 سانتيمتر است . چشمه دوم به دهانه 490 و بلندي آن تا تيزي طاق 620 و تا سطح پل 1000 سانتيمتر است . قطر پايه دوم 790 سانتيمتر است . چشمه سوم به دهانه 11 متر و بلندي آن تا تيزه طاق 950 و تا سطح پل 1080 سانتيمتر است . اختلافي که اين چشمه با چشمه هاي ديگر دارد اين است که طاق اين چشمه ريخته و هنگام تعمير آن به جاي جناقي ، طاق هلالي زده شده است . قطر پايه سوم 820 سانتيمتر است . چشمه چهارم دهانه اش 1050 و بلند آن تا تيزي 10/11 متر است و تا سطح پل 60/12 سانتيمتر است .