نقش رستم

[SENATOR]

نقش رستم مرودشت صاحب يكي از گرانبهاترين ميراث باستاني تاريخ است كه شامل آثار باقي مانده از دوران هخامنشي تا ساساني و حتي بعد از آن مي باشد . در بين اين آثار بخشي دچار آسيبهاي طبيعي ، و تعدادي دستخوشِ مداخله مخرب انسان شده و مقدار كمي از از آسيب مصون مانده است . يكي از اين آثارِ با ارزش نقشرستم نام دارد .
نقشرستم ازآثار مهم تاريخي دوره هاي عيلامي ، هخامنشي و ساساني است كه به علت در دسترس نبودن ، آسيب كمتري ديده است . تنوع آثار در اين منطقه چشمگير است .

نقش رستم مجموعه اي از آثاري مي باشدكه در دل كوه كنده شده است . در پايينِ كوه نقشهاي برجسته دوره ساساني شامل هفت نقش حجاري شده از مجالس مختلفِ ساسانيان و بر بالاي كوه آرامگاه شاهان هخامنشي را مي توان يافت . چهار آرامگاه موجود در نقش رستم به داريوش اول ، خشاياراول ، داريوش دوم و اردشير اول تعلق دارد .
در آرامگاه داريوش اول سنگ نوشته هاي بزرگي به خط پارسي باستان بهچشم ميخورد كه حاوي نيايش يزدان و مضامين مذهبي است . داريوش اول نام كشورها و سرزمينهاي تابعِ خود و اندرزهاي معنوي فراواني را در اين نوشتهها برشمرده است .
نقشهاي برجسته كوه كه از دوران ساساني به جا مانده شامل تصاوير نرسي پسر شاپور اول ، جنگ بهرام دوم با دشمن و پيروزي او بر دشمن و مجلس اردشير بابكان است .

يكي از نقوش ، پيروزي هرمز دوم پادشاه ساساني را نشان ميدهد كه دشمن خود را با اسب روي زمين غلطانده است .
بالاي اين نقش آثار ديگري به جا مانده است كه ازشواهدتاريخي مي توان احتمال داد كه نقش برجسته مربوط به شاپور دوم معروف به شاپور ذوالاكتاف مي باشد . مجلل ترين و بزرگ ترين حجاري عهد ساساني در نقش رستم صحنه پيروزي شاپور اول بر والرين امپراتور روم است كه در تاريخ 242 تا 271 ميلادي رخ داده است . در اين صحنه والرين در مقابل شاپور اول كه با حشمت بر اسب نشسته زانو زده است .
از آثار ديگر باقي مانده در نقش رستم كه از آسيب دوران مصون مانده ميتوان از بنايي موسوم به كعبه زرتشت نام برد كه بنايي از عهد هخامنشي است . در عصر شاپور ساساني نبشته هايي به خط پهلوي اشكاني و ساساني و يوناني بر ديوار كعبه زرتشت حكاكي شده است .
كعبه زرتشت كه بدليل مكعبي شكل بودن بنا به اين نام شهرت يافته ، آتشكده اي بوده است كه در تاريكي شب انوار آتش را به كوه و به آرامگاه شاهان هخامنشي مي تابانده است .
دقت و تراش منظم تخت سنگهاي بزرگ سفيد و تناسب شگرفت اين بناي مهم از مهارت استادان عهد هخامنشي حكايت مي كند .
همانگونه كه ذكر شد در نقش رستم آثار گرانبهايي از دوره هخامنشي و ساساني بجاي مانده است .
اين آثار عبارتند از مجالس بزرگي كه بر روي سنگ تراشيده اند و آرامگاه هايي كه درون كوه درآورده اند . دسته اخير به دوره هخامنشي و سنگتراشي ها به دوره ساساني نيز تعلق دارد .
در دوره اسلامي اين حجاريها را به جمشيد و به پادشاهي كياني نسبت داده اند و چون جنگها و پيروزي ها وپهلواني هايِ بزرگ ملي ايراني را به رستمِ زال ، كه زبانزد همه بوده است نسبت ميدادند و اين سنگتراشي ها نيز چيرگي پهلوانان ايران بر دشمنانشان را نشان مي دهد اندك اندك نقشهاي مورد بحث را به رستمِ پهلوان بازخوانده اند و اين محل را نقش رستم گفته اند .

ـ موقعيت جغرافيايي نقش رستم :
در ناحيه جنوبي ايران و در شمال خليج فارس ايالتي واقع شده است كه از روزگار باستان پارس ( فارس ) نام داشته و در حاشيه شرقيِ مرودشت كوهي است كه كوه مهر يا كُهمهر نام دارد كه اين كوه بعد از حمله عرب ، مهر ناميده شده و در نهايت ( كوه مهر ) بر آن ماندگار گرديده است كه اين نام كهن دلالت بر تقدس و روحانيت آن نزد ايرانيانِ باستان مي باشد .
در 6 كيلومتري تخت جمشيد ، نشيب و فراز زياد بوده آنجا پوزه اي تشكيل مي گردد . در شمال اين پوزه ، بر روي تپه كوتاهي آثاري است كه بازمانده يكي از شهرهاي كهن ايران بنام استخر وجود دارد كه جانشين تخت جمشيد بوده و تاريخ آن احتمالآ
به عهد سلوكي ها مي رسد . حال مي پردازيم به بيان آثار مهمي كه در نقش رستم موجود مي باشد .

[SENATOR]

عناصر معماری نقش رستم




حجاري گوردخمه هاي نقش رستم
نقش رستم به فاصله چندكيلومتريِ نقش رجب واقع گرديده است . در نقش رستم نقوشي وجود دارد كه به منزله مداركِ ذي قيمتي از تاريخ ايران در زمان هخامنشي و ساساني است .
در قسمت بالاي دامنه كوه حسين آرامگاه هاي پادشاهانِ هخامنشي در دل سنگ كنده شده است كه آرامگاههاي نقش رستم عبارتند از :
1 ) : آرامگاه داريوشِ اول ( 485 ـ 521 ) ، 2) : آرامگاه خشايارشاي اول ( 465 ـ 485 ) ، 3) : آرامگاه اردشير اول (424 ـ 465 ) و 4) : آرامگاه داريوش دوم ( 405 ـ 424 ) . تمام اين دخمه ها از روي يك نمونه ساخته شده اند . نماي دخمه به شكلِ صليب است و در ميان ِ آن دري است كه در دو طرفِ آن دو نيم ستون با سرستونهاي شبيه به سرِگاو قرار دارد . در قسمتِ فوقاني نماي دخمه ، نقش برجسته اي است كه مللي را كه تابع شاهنشاهي ايران بوده اند نشان مي دهد . اين ملتها تختِ شاهنشاهي را بر بالاي سرِ خود گرفته انددر حالي كه شاهنشاه بر تخت جلوس كرده است و در مقابل ِاو آتشداني قرار دارد . اهورامزدا در بالاي اين منظره در حالِ پرواز است

[SENATOR]

آرامگاه داریوش اول
آرامگاه داریوش به شکل صلیبی با چهار شاخه مساوی در دل صخره ای با 60 متر ارتفاع تراشیده شده است. ارتفاع کل آرامگاه 93/22 متر است. شاخه بالایی آرامگاه بیانگر یک آیین مذهبی یا شاهی است. در این نما شاه در لباس پارسی با کمانی در دست بر سکویی 3 پله ای به حالت نیایش ایستاده است. بالای سر شاه انسان بالداری که نماد فر کیانیست، حجاری شده و در گوشه راست تصویر هلال ماه با گوی بسیار نازک دیده می شود. سکوهای زیر پای پادشاه و آتشدان بر روی تختی بزرگ که به اورنگ شاهی معروف است، قرار دارند و سی تن از نمایندگان قبایل تحت فرمان داریوش اورنگ را بر دوش خود می برند.در دو سوی داریوش یاران و نزدیکان او ایستاده اند. در بخش میانی نمای کاخی با چهار ستون و یک در- مانند کاخ تچر – دیده می شوند. در این کاخ به دهلیزی باز می شود که موازی با جبهه نقوش آرامگاه در دل کوه پیش رفته و حاوی سه اتاقک کنده شده در دل کوه است که هرکدام خود دارای سه آرامگاه صندوق مانند است. این 9 قبر متعلق به داریوش و نزدیکان اوست. بخش پایینی نمای آرامگاه بی نقش است و کار تراش آن ناتمام باقی مانده است.
این آرامگاه تنها آرامگاه نقش رستم است که انتساب آن حتمی است، زیرا دارای کتیبه هایی به زبان فارسی باستان، بابلی و عیلامی از داریوش است. در کنار این کتیبه ها، کتیبه ای به زبان آرامی متعلق به پس از هخامنشیان، و کتیبه هایی جهت معرفی اورنگ بران و افراد موجود در نقوش کناری نما وجود دارد.
نقوش این آرامگاه در دوره هخامنشی رنگ آمیزی شده که در حال حاضر بقایای رنگها را در روی نقوش می توان مشاهده کرد.

[SENATOR]

آرامگاه خشایارشا
نمای آرامگاه منسوب به خشایارشا نیز مانند آرامگاه ذاریوش است ولی کتیبه ای ندارد. جزییات در نقوش این آرامگاه بهتر از آرامگاه داریوش باقی مانده اند. نقش اورنگ بران نیز مانند آرامگاه داریوش است ولی در نقوش کناری آرامگاه تفاوتهایی دیده می شود. در داخل دهلیز این آرامگاه تنها یک اتاقک ( با ابعاد 3 در 6/6 متر ) وجود دارد که درست مقابل درب ورودی است ودر آن سه قبر کنده اند. قبر ها از قبور آرامگاه داریوش کمی بزرگترند. اما سرپوش آنها بر خلاف مقبره داریوش که با مقطع مثلث است، نیمگرد هستند. سقف اتاقک و دهلیز به شکل طاق و منحنی است. ارتفاع دهلیز درست به اندازه دهلیز مقبره داریوش یعنی 7/3 متر است. تاریخ این آرامگاه را بین 480 و 466 ق.م تخمین می زنند. یکی از دلایل انتساب به خشایارشا خصوصیات سنگ تراشی و هنری آن است. این مقبره در سمت راست آرامگاه داریوش قرار دارد.

[SENATOR]

آرامگاه اردشیر اول
نمای این آرامگاه مثل آرامگاه داریوش بزرگ است ولی به شدت آسیب دیده و فرسوده شده است. از تفاوتهای کوچک بین این دو آرامکاه میتوان به کوتاهتر بودن پایه آتشدان در آرامگاه اردشیر و ساده تر بودن نقش فر کیانی اشاره کرد. درون آرامگاه سه اتاقک دارد و به شکلی بسیار بی دقت و بی مهارت تراشیده شده است. ارتفاع آن از درون آرامگاه داریوش کمتر است( 4/2 متر). دهلیز به هیچ وجه موازی با نمای آرامگاه نیست. در هر اتاقک تنها یک قبر کنده اند. علت انتساب این آرامگاه به اردشیر عدم دقت در تراش و حجاری آناست. تاریخ آن حدود 450 تا 430 ق.م است. محل آن در سمت چپ مقبره داریوش بزرگ است.

[SENATOR]

آرامگاه داریوش دوم
غربی ترین آرامگاه نقش رستم در حدود 33 متری سمت چپ مقبره اردشیر اول، منسوب به داریوش دوم است. نمای آرامگاه درست روبروی کعبه زرتشت قرار دارد. نمای این آرامگاه نیز شبیه به باقی آرامگاه هاست. نقوش در این آرامگاه فرسایش شدیدی یافته اند. درون آرامگاه تقریبا شبیه به آرامگاه اردشیر اول می باشد. دهلیز بدون دقت و با محوری کج تراشیده شده است. ارتفاع دهلیز 8/2 متر بوده و دهلیز حالتی تقریبا مثلث شکل دارد. تاریخ ساخت آن را به حدود 420 تا 404 ق.م تخمین می زنند

[SENATOR]

بْن خانه ( كعبه زرتشت )
با توجه به اولويتِ مكاني دومين اثر نقش رستم ، بْن خانه يا كعبه زرتشت مي باشد كه در محوطه نقش رستم ، روبروي كوه بناي سنگي چهارگوش و پله داري است كه اصطلاحآ كعبه زرتشت ناميده مي شود كه نام محلي آن (كُرناي خانه ) يا ( نقاره خانه ) بوده و از آغاز سده 19 كه اروپاييان آن را ديده اند و به علت اينكه درونش از دود ، سياه شده بود ، آنرا بناي ويژه پرستش آتش شمرده اند و چون زرتشتيان را به اشتباه آتش پرست مي خواندند ، بنا را هم بدانها نسبت داده اند . از سوي ديگر چون شكل بنا مكعبي بوده و سنگهاي سياهي كه در زمينه سفيدِ ديوارهاي آن نشانده شده ، يادآور سنگِ سياه كعبه مسلمانان بود ، بنابراين آن را كعبه زرتشت خوانده اند كه در دوره ساساني نام بنا بْن خانك يا خانه بنيادي بوده است ، كه در سنگ نبشته كرتير موْبد موْبدانِ ايران در حدود 280 ميلادي بر ديوارهاي بنا منقور گرديده است .
بُن خانه ( كعبة زرتشت ) ، منظره از سمت شرق
برج بن خانه يا كعبه زرتشت از سنگ آهك سفيدِ مرمرنماي ساخته شده كه در ديوارهاي آن طاقچه هايي از سنگ سياه وجود دارد . سنگِ آهكِ خاكستري را از همان نزديكي ، احتمالآ از كنار آتشدانهاي ساساني آورده اند و قطعاتِ سنگها را بزرگ و بيشتر مستطيلي تراشيده اند كه آنها را بدون ملاط برهم نهاده اند . و در برخي جاها در بام ، سنگها را با بستهاي دم چلچله اي بهم دوخته اند . چهار پارچه سنگِ مستطيلي ِ بزرگ با محور شرقي ، غربي سقف را مي پوشاند كه هركدام 30/7 متر طول دارند و آنها هم با بستهاي دم چلچله اي بهم پيوسته اند .
در بهم نهادن سنگهايِ بنا ، شيوه قاب نما كردن ( Anathyrosis) بكار برده شده است . يعني حاشيه دو سطحي را كه مي خواسته اند روي هم بگذارند هموار ساخته اند و ميانشان را زبره تراش باقي گذارده اند تا خوب رويهم جفت شوند اما رويه همه سنگها را بدقت تراشيده و پاك كرده اند .
بن خانه ( كعبه زرتشت ) مربوط به زمان هخامنشي است . بكار بردن سنگهاي سياه در زمينه سفيد از مشخصات معماري پاسارگاد ، پايتخت كورش كبير بوده است و بستهاي دم چلچله اي بيشتر به دوره داريوش و خشايارشا تعلق دارد و شيوه قاب نما كردن سنگها از اوايل دوره تخت جمشيد شناخته شده است .
معمولآ معتقدند كه بْن خانه ( كعبه زرتشت ) در شهر پارسه توسط داريوش ساخته شد تا جانشين زندان سليمان در پاسارگاد كه توسط كورش ساخته شده بود گردد .
عده اي اين ساختمان ِ نقش رستم را به آتشگاه ( بدليل وجود سنگهاي سياه در گوشه جنوب غربي ) و عده اي آنرا آرامگاه ( به علتِ صلابتِ معماري و داشتنِ يك اتاقِ كوچك با دري سنگين ) و شباهتِ آن با آرامگاه كورش و ديگران معتقدند كه آن گنج خانه ( جهتِ دشواري دسترسي به اتاقك اصلي ) مي باشد .

[SENATOR]

نقوش برجسته ساسانی
در گوشه شرقی محوطه ، مجلسی از تاجگذاری اردشیر بابکان دیده می شود که در این نقش اردشیر در حال گرفتن حلقه شاهی از اهورا مزدا است. این نقش در فاصله 2 متری از سطح زمین قرار دارد و در این نقش در زیر پای اسب اردشیر، پیکر بیجان اردوان، آخرین شاه اشکانی دیده می شود و پیکر اهریمن نیز در زیر پای اسب اهورا مزداست.اهورا در سمت راست نقش و اردشیر در سمت چپ نقش قرار دارند. هر دو با کتیبه ای به سه زبان یونانی، پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی معرفی شده اند.


نقش برجسته پیروزی شاپور اول بر امپراطوران روم در نقش رستم در 10 متری سمت چپ آرامگاه داریوش کنده شده است. این نقش شاپور را سوار بر اسب نشان می دهد که والرین و فیلیپ عرب در جلوی اسب او قرار دارند. فیلیپ زانو زده و مچ دست والرین در دست شاپور است. در پشت سر شاپور نیز نقشی از موبد کرتیر دیده می شود.

نقش بهرام دوم و درباریان او بر روی نقشی به جا مانده از دوره عیلام نو، در سمت راست نقش تاجگذاری اردشیر، حجاری شده است.این نقش 5 متر طول و 5/2 متر عرض دارد. به جز بهرام بقیه تصاویر به حالت نیم تنه نشان داده شده اند.
نقشی از بهرام دوم در حال نبرد با دشمنان در نقش رستم وجود دارد که درست در زیر آرامگاه داریوش اول قرار دارد.در پشت سر شاه شخصی درفش ساسانی را در دست گرفته است. در بالای این نقش، تصویری از یک شاه دیگر در حال نبرد دیده می شود که احتمالا بهرام سوم است.

نقش دیگری در سمت راست مقبره داریوش کبیر وجود دارد که متعلق به گمارده شدن نرسی توسط آناهیتا به شهریاری است. در این نقش در حال دادن حلقه شهریاری به نرسی دیده می شود.

در زیر آرامگاه اردشیر اول دو نقش از نبرد دیده می شود که نقش بالایی منسوب به آذر نرسه و نقش پایینی به هرمز دوم منسوب است.

[SENATOR]

باروی خشتی
در دوره ساسنی محوطه نقش رستم از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. در این دوره بارویی را احتمالا از روی طرحی قدیمی از هخامنشیان، دور محوطه از خشت ساخته اند که با این کار دو نقش ساسانی اردشیر و بهرام از محوطه مقدس بیرون افتاده اند. این بارو را می توان به دوره اردشیر اول و شاپور اول نسبت داد.

[SENATOR]

آتشدانهای سنگي دوگانه
در نقش رستم دهمين اثر از لحاظ ترتيب تاريخي آتشدانهاي سنگی دوگانه مي باشد كه در فاصله 150 متري نقش اردشير بابكان ، 2 قربانگاه از سنگِ كوه تراشيده اند كه شكلِ هرم ناقص توگود را دارند كه يكي از آنها از ديگري اندكي بزرگتر است . اما تزيينات و مشخصات هر دو يكي است .
شكل قربانگاه 4 طاقي است و رأسش كوچكتر از قاعده آن مي باشد .
مذبحِ جنوبي قاعده اش تقريبآ مستطيلي و مذبحِ شمالي قاعده اي مربعي دارد . كنار پاي دو مذبح سكويي است كه در قسمت جنوبي 3 پله مي خورد . جرزهاي چهارگانه قربانگاه ها به ستونهايي استوانه اي و ستبر و كوتاه مي ماند كه به پايه اي چهارگوش نهاده شده باشند و طاقها نسبتآ هلالي اند . پيشاني بام دو بندِ برجسته تزيين دارد و پنج دندانه مخروطي بر لبه بام تراشيده شده . در بامهاي مذبح ها ، حفره اي تقريبأ مربعي و به عمق 15 سانتيمتر درآورده اند كه براي جاي دادن پياله ها و مجمرهايي بوده است كه در مراسم ديني اهميت اصلي را دارا بوده است .

منظرة كلي از آتشدانهاي دوگانه

منظره از بالاي كوهپايه مشرف بر راه