«زمانی*که این پروژه تحقیقاتی یعنی پیوند سلول*های ملانوسیت به پوست به من پیشنهاد شد، برای پذیرش آن دچار تردید شدم چون می*دانستم کار بسیار سخت و حساسی را در پیش خواهم داشت. کاری که به نوبه خود حتی مشکل*تر از پروژه پیوند سلول*های بنیادی به دیگر ارگان*های بدن همچون چشم و قلب است، چرا که فقط کشت یک سلول پوست در آزمایشگاه به زمانی بیش از یک ماه نیاز دارد، مصائب بعدی آن که بماند….»





اینها بخشی از صحبت*های دکتر سعید شفیعیان، متخصص پوست و محقق پروژه سلول درمانی در حوزه پوست و البته در زمینه درمان بیماری ویتیلیگو یا لک و پیس است. بیماری*ای که حدود ۵ تا ۱۰۰ میلیون نفر از جمعیت جهان و حدود ۶۰۰ هزار نفر در کشورمان را درگیر کرده است.

البته انتخاب این بیماری به عنوان اولین قدم در تحقیقات پیوند سلول به پوست نه به جهت فراوانی*اش بلکه به دلیل پاسخ*دهی خوب آن نسبت به سلول درمانی و این*که می*تواند پایه علمی و تخصصی خوبی برای توسعه این نوع درمان برای سوختگی*های وسیع و اسیدپاشی*ها در آینده قرار بگیرد، صورت گرفته است.

گفتگوی ما با دکتر شفیعیان، قطعا برای علاقه*مندان به بحث سلول درمانی جالب خواهد بود.

ویتیلیگو چه نوع بیماری است و با چه عواملی ظاهر می*شود؟

این بیماری که با عنوان لک و پیس هم شناخته می*شود، به صورت لکه*هایی کمرنگ*تر یا بدون رنگ نسبت به پوست طبیعی ظاهر می*شود. این بیماری که بر اثر از دست رفتن موضعی و پیشرونده سلول*های مولد رنگدانه و عملکرد ناقص ملانوسیت*ها (سلول*های رنگدانه پوست)* در تولید ملانین بروز می*کند ۵/۰ تا ۲ درصد افراد جامعه و حدود ۶۰۰ هزار نفر را در کشور درگیر کرده است.

اولین نشانه*های بیماری ظهور لکه*های سفید روی پوست است که می*تواند در نواحی مختلف بدن چون دور چشم*ها، دور دهان، آرنج*ها، زانو، قوزک پا و انگشتان دست و پا و همین*طور ناحیه پشت بدن ظاهر شود.

فراموش نکنید این لکه*ها بدون خارش و آزار هستند و معمولا قطری بین ۲ تا ۳ میلی**متر تا چند سانتی*متر را در برمی*گیرند. این بیماری سنین شیوع متفاوتی دارد، در سنین کودکی زیر ۱۰ سال یا در دهه دوم و سوم زندگی بروز پیدا می*کند.

آیا عامل این بیماری به طور مشخص شناخته*شده است؟

خیر. محققان در این خصوص نظریه*های متفاوتی ارائه کرده*اند، اما اصلی*ترین نظریه در این زمینه، خود ایمنی علیه سلول*های ملانوسیت است که بر اثر حمله سلول*های ایمنی و از بین رفتن ملانوسیت*ها ایجاد می*شود. در بدن این بیماران آنتی*بادی*هایی تولید می*شود که ملانوسیت*های بدن خودشان را تخریب می*کنند. البته آفتاب*سوختگی*های شدید می*تواند به توسعه بیماری کمک کند. نظریه دیگری هم در این خصوص، خودتخریبی ملانوسیت*هاست.

البته ویتیلیگو می*تواند جنبه ارثی هم داشته باشد. کودکانی که یکی از والدین آنها به این بیماری مبتلا هستند، بیش از دیگران در معرض ابتلا قرار دارند. در واقع ۳۰ درصد بیماران، سابقه خانوادگی این بیماری را دارند.

آیا لک و پیس درمان قطعی دارد؟

متاسفانه موارد لاعلاج این بیماری زیاد است. از میان کل بیماران ۷۰ تا ۷۵ درصد با درمان*های دارویی، نور درمانی و لیزر درمانی پاسخ می*دهند و ۲۵ تا ۳۰ درصدشان نیز با روش*های متداول درمان می*شوند.

البته هدف اصلی در درمان*های رایج ویتیلیگو، بهبود وضعیت ظاهری پوست است و روند درمان هم نیاز به زمان طولانی دارد که معمولا ۶ تا ۱۸ ماه به طول می*انجامد، انتخاب نوع درمان هم به تعداد، محل و گستردگی ضایعات بستگی دارد.

معمولا در دارو درمانی از کدام دسته از ترکیبات دارویی برای از بین بردن لکه*های سفید سطح پوست استفاده می*شود؟

استروئید موضعی می*تواند در برگرداندن رنگ به لکه*های سفید کمک کند، بخصوص اگر این درمان در مراحل اولیه بیماری شروع شود. درمان باید دست*کم تا ۳ ماه ادامه یابد تا بهبود قابل ملاحظه باشد.
آماری که در دنیا وجود دارد گویای موفقیت ۳۰ تا ۷۰ درصدی درمان بیماران با شیوه*های سه*گانه ذکر شده است. در حالی که در روش ما آمار موارد موفق بالاتر و حدود ۶۰ تا ۸۰ درصد است

این روش ساده*ترین و کم*عارضه*ترین شیوه درمانی است، اما اثربخشی آن به اندازه روش*های درمانی دیگر نیست، با این حال در صورتی*که بیمار از پمادهای قوی*تری استفاده کند، شاهد بروز عوارضی در نواحی مورد استفاده خواهد بود. داروهای استروئیدی در این شیوه درمان با تحریک سلول*ها باعث تولید رنگدانه بیشتر یا مهاجرت سلول*ها از نقاط سالم به نواحی درگیر بیماری می*شوند.

به نظر می*رسد با وجود آن که استفاده از لیزر و نور درمانی می*تواند به خودی خود عوارضی را برای شخص به همراه داشته باشد، در مواردی که بیماری شکل گسترده*تری به خود گرفته است، انتخاب دیگری برای درمان لکه*های پوستی باقی* نمی*ماند.

همان*طور که گفتید شدت آسیب سلول*ها و سطح ضایعات ایجاد شده در مواردی ما را ناگزیر به استفاده از لیزرهای کم*توان یا استفاده از طیف نور ماورای بنفش در روند درمان می*کند. مسلما بیمارانی که تحت این نوع درمان*ها قرار می*گیرند، باید تحمل خوبی داشته باشند. هدف اصلی در نور درمانی نیز افزایش رنگدانه است اما این روش نیز وقتگیر است و بیمار باید مراقبت کافی را برای جلوگیری از عوارض اشعه که گاهی هم شدید است داشته باشد. به علاوه قرار گرفتن بیمار در معرض نورآفتاب می*تواند عوارض درمانی را تشدید کند.

در همین جا به روش دیگری هم که البته همیشه به کار گرفته نمی*شود، اشاره می*کنم. این روش عبارت است از بی*رنگ کردن باقیمانده پوست بدن تا با لکه*های سفید همرنگ شود. این روش درمانی برای بیمارانی که حداقل ۵۰ درصد پوست آنها گرفتار است، توصیه می*شود. به علاوه روش*های دیگری هم به صورت موقت می*توانند در این بیماران موثر باشند که همانا استفاده از پوشاننده*های پوست با مواد آرایشی یا خالکوبی کردن منطقه درگیر است تا همرنگ پوست شود، اما این روش همیشه نتیجه خوبی به همراه ندارد.

به این ترتیب برای حداقل یک سوم بیمارانی که به هیچ کدام از این روش*ها، پاسخ درمانی مثبت نمی*دهند، راهی جز سلول درمانی باقی* نمی*ماند، شیوه*های معمولی سلول درمانی در دنیا چه هستند؟

اولین شیوه برای برداشت سلول*از نواحی سالم پوست که تراکم بیشتری از سلول*های رنگدانه*ای دارند، روش تاول مکشی است.

در این روش پزشک با استفاده از حرارت، مکش یا سرمای زیاد روی پوست طبیعی دارای رنگدانه، تاول ایجاد می*کند. سپس سطح تاول را می*برد و به ناحیه بدون رنگدانه پیوند می*زند. از عوارض این روش، ماندن جای زخم و عدم افزایش رنگدانه است.

به بیان دیگر در این روش گاهی ناگزیریم تا سطح تاول بزرگی را ایجاد کنیم تا تعداد زیادی از سلول*های رنگدانه*ای را جدا کنیم که این کار به نوبه خود زمانبر بوده و در عین حال ممکن است آن گونه که انتظار داریم، موفق به ایجاد تاول در سطح پوست نشویم.

آیا نمی*شود پوست قسمت درگیر را با پوست قسمت سالم بدن جایگزین کرد؟

دقیقا روش دوم نیز با جداسازی یک لایه از پوست و انتقال آن به قسمت درگیر بیماری صورت می*گیرد. در این روش، با برداشتن قسمت درگیر، پوست سایر نقاط بدن جایگزین* آن می*شود. البته علاوه بر گران بودن این روش، عوارضی چون عفونت، عدم افزایش رنگدانه در محل و همچنین نبودن امکان پیوند پوست در محل*های حساس از معایب این روش محسوب می*شود.

گویا کامل*ترین روش در این میان کشت سلول*های ملانوسیت خود فرد در شرایط آزمایشگاهی و پیوند آن به فرد است؟

دقیقا همین*طور است. در این روش نمونه*ای از پوست را که دارای رنگدانه طبیعی است از بیمار گرفته و پس از طی یک سری شرایط آماده*سازی به محل ضایعه منتقل می*کنیم.

اگر ضایعه کوچک باشد، سلول*های جدا شده را به همان شکل به محل ضایعه انتقال می*دهیم ولی اگر گسترده باشد سلول*ها را ابتدا در شرایط آزمایشگاهی تکثیر می*دهیم. در واقع در آزمایشگاه سلول*های ملانوسیت را به روش*های آنزیمی در شرایط کاملا استریل جدا می*کنند و در مرحله بعد سلول*های آماده شده توسط پزشک به منطقه بدون رنگدانه منتقل می*شود.

به بیان دیگر در شرایط آزمایشگاهی، سلول*های جدا شده با انتقال به محیط*های کشت خاص به آن می*چسبند و از آن تغذیه می*کنند. هر سلول تقسیم می*شود و وقتی به تعداد مورد نظر ما برسد، قابلیت پیوند پیدا می*کند. این روش تکثیر حدود یک ماه و نیم تا ۳ ماه طول خواهد کشید.

عمل پیوند هم طی ۲۴ ساعت انجام می*شود. این شیوه درمانی که سلول درمانی نام دارد در مرکز سلول درمانی پژوهشکده رویان راه*اندازی شده است.

ظاهرا روش برداشت سلول در سلول*درمانی هم بیمار را با مشکلاتی روبه*رو می*سازد؟

متخصصان در بیشتر مناطق دنیا که از سلول*درمانی برای درمان ویتیلیگو بهره گرفته می*شود، با استفاده از روش تراش پوست و ابزاری مخصوص، سطحی را که باید مورد پیوند قرار گیرد (بخش سفیدپوست)* می*تراشند یا با استفاده از لیزر یا نوردرمانی برداشته می*شود. روش دیگر برای برداشتن سلول*های بخش درگیر پوست هم ایجاد تاول است که پیش*تر از آن صحبت کردیم که نه*تنها این روش*ها با عوارضی برای بیمار همراه هستند بلکه نیاز به پانسمان*های خاصی دارند که متاسفانه اجازه واردات آنها را نداریم.

و در چنین شرایطی است که پژوهشکده رویان موفق به ارائه روشی ابداعی برای حل این مشکلات شده است؟

محققان پژوهشکده رویان موفق به ارائه شیوه*های ابداعی در دنیا شده*اند که در آن ابتدا سلول*های ملانوسیت از بیوپسی*های (نمونه*گیری*ها)* به دست آمده از نواحی سالم پوست آن دسته از بیماران مبتلا به ویتیلیگو که پاسخ قابل*قبولی برای درمان*های متداول نداده*اند به روش آنزیمی تحت شرایط کاملا استریل جدا و به صورت داخل اپیدرمی تزریق می*شود.

نتایج این شیوه درمانی جدید روی مبتلایان به لک و پیس، کاملا بی*خطر و بسیار رضایت*بخش بوده است. البته در مطالعات مشابه در سایر کشورها معمولا به همراه تزریق سلول از اشعه ماورای بنفش نیز استفاده می*شود که می*تواند برای بیمار عوارض ناگواری همانند سرطان*های پوستی در پی داشته باشد، اما این درمان نیازی به استفاده از اشعه ماورای بنفش بعد از تزریق سلول ندارد.

آیا آماری مبتنی بر اثربخش بودن شیوه ابداعی شما نسبت به روش*های قبلی وجود دارد؟

آماری که در دنیا وجود دارد گویای موفقیت ۳۰ تا ۷۰ درصدی درمان بیماران با شیوه*های سه*گانه ذکر شده است. در حالی که در روش ما آمار موارد موفق بالاتر و حدود ۶۰ تا ۸۰ درصد است. بعلاوه دوره نقاهت بیمارانی که با روش* ما، تحت درمان قرار گرفته چه بعد از برداشت نمونه و چه هنگام تزریق بسیار کوتاه است.
ویتیلیگو می*تواند جنبه ارثی هم داشته باشد کودکانی که یکی از والدین آنها به این بیماری مبتلا هستند بیش از دیگران در معرض ابتلا قرار دارند

یک سال از پروژه پژوهشکده رویان در کاربرد شیوه ابداعی*اش برای سلول*درمانی بیماران لک و پیس می*گذرد و طی ۵۰ ماه اخیر، این شیوه روی بیمارانی که صورت گرفته همگی طی یک نوبت درمان جواب مثبت گرفته*اند.

آیا انتخاب داوطلب مناسب در اثربخشی این شیوه درمان موثر است؟

البته کما این که انتخاب اشتباه می*تواند درمان را با شکست روبه*رو کند. چند دسته از بیماران هستند که می*توانند تحت درمان از طریق سلول*درمانی قرار بگیرند. یکی بیماران مبتلا به ویتیلیگو که توسط علائم بالینی و در صورت نیاز انجام نمونه*برداری از پوست، بیماری آنها به تایید رسیده باشد. دیگر آن که سنشان بالای ۱۲ سال باشد، افرادی که بیماری آنها حداقل به مدت یک سال ثابت باقی مانده باشد که این ثابت ماندن به معنی ثابت ماندن تعداد و اندازه ضایعات است. افرادی که حداقل طی ۶ ماه گذشته، داروی تضعیف*کننده سیستم ایمنی دریافت نکرده*اند. بیماران باردار و بیماران باسابقه بیماری*های زمینه*ای و موارد خاص با این روش هم نباید تحت درمان قرار بگیرند. بعلاوه بیمار نباید ظرف یک سال گذشته دچار ضایعه جدیدی شده باشد. شاید برایتان جالب باشد که بدانید هزینه درمان ما در مقایسه با شیوه*های درمانی که در کشورهای دیگر اجرا می*شود بین یک*دهم تا یک*سی*ام است.

آیا نمونه*برداری از پوست برای بیمار عوارضی به همراه ندارد و آیا لازم نیست بیمار پس از انجام آن بستری شود؟

نمونه*برداری از لایه فوقانی پوست، در شرایط بی*حسی موضعی انجام می*شود و مشکل خاصی برای بیمار ایجاد نمی*کند. بعلاوه در این روش بعد از انتخاب بیمار و نمونه*برداری از پوست سالم، نمونه*ها بلافاصله به پژوهشکده رویان منتقل و در شرایط کاملا استریل سلول*های پوستی از بافت جدا می*شود و یک روز بعد از نمونه*برداری سلول*ها، در صورت عدم نیاز به کشت، برای تزریق در محل ارسال می*شود. روند درمان به صورت سرپایی انجام می*شود و نیازی به بستری شدن بیمار ندارد.

آیا پیوند سلول*های ملانوسیت عوارضی هم دارد؟

از آنجا که این روش بدون ایجاد تاول و استفاده از اشعه ماورای بنفش انجام می*شود کاملا بی*خطر است و هیچ گونه عارضه*ای برای بیمار ندارد و به سبب این که سلول*ها منشأ خودی دارند مشکل رد پیوند نیز در این بیماران مطرح نیست.

آیا بعد از پیوند سلول*ها مراقبت خاصی نیاز است؟

بعد از پیوند هیچ*گونه مراقبت خاصی برای بیمار نیاز نیست.

این روش درمانی در کدام یک از مراکز درمانی کشور ارائه می*شود؟

این روش در حال حاضر تنها در مرکز سلول درمان پژوهشکده رویان انجام می*شود.

چشم*انداز استفاده از روش سلول درمانی را در پروسه درمان بیماری*ها چطور می*بینید؟

بدون شک سلول درمانی یکی دو دهه آینده برای برخی از بیماری*ها به عنوان تنها شیوه درمانی ممکن و برای دسته*ای دیگر در کنار سایر درمان*های دارویی یا جراحی مطرح خواهد شد.

در حوزه پوست هم مسلما با این شیوه در آینده شاهد درمان بسیاری از بیماری*های لاعلاج همچون سوختگی*های وسیع یا اسیدپاشی خواهیم بود. به علاوه از بین بردن خال*های مادرزادی یا لکه*های پوستی مادرزادی و یا ناشی از سوختگی یا لیزر براحتی با این شیوه امکان*پذیر خواهد بود.

با توسعه دستاوردهای بشر در زمینه کاربرد سلول*های بنیادی بخصوص با دستیابی به سلول*های پرتوان القایی تحول چشمگیری در حوزه شبیه*سازی موجودات زنده و ارگان*های مربوط به آنها به وجود آمده است، این تحولات را چطور ارزیابی می*کنید؟

با پیشرفت*های اخیر امروزه دیگر پوست تنها در خدمت پوست نخواهد بود بلکه پوست در خدمت چاله*های دیگر هم هست کما این که دانشمندان توانسته*اند به تکنیک شبیه*سازی خرگوشی از نمونه ساده پوست*اش دست پیدا کنند. با این حال این سلول*های پوستی در درمان بیماری*ها هم می*توانند مورد استفاده قرار بگیرند؛ به این ترتیب که سلول*های پوستی جایگزین سلول*های بنیادی جنینی می*شوند؛ چرا که این سلول*ها قادرند به سلول*های پرتوان القایی با قابلیت بازسازی عناصر از بین رفته موجودات زنده تبدیل شوند.

از سوی دیگر، پوست می*تواند در خدمت تولید محصولاتی باشد که در درمان*های دیگر کاربرد دارند. کما این*که یک سری محصولات بیولوژیک را می*توان با استفاده از این سلول*ها تولید و از آن در درمان عفونت*ها، سرطان*ها و بیماری*های التهابی استفاده کرد.

مورد دیگر هم استفاده از سلول*های پوست برای ژن درمانی است. به طوری که با انتقال سلول*هایی که از نظر ژنتیکی اصلاح شده*اند، می*توان برخی از بیماری*ها را درمان کرد.