كتاب خدا كه در مدت بيست و سه سال به تدريج به پيامبر اسلام نازل شد از ابتداى نزول تا پايان نزول ، همه ى مردم و بويژه پيامبر بزرگوار را به اجراى حسنات اخلاقى دعوت كرد .
قرآن مجيد امنيت و اعتبار و قيمت و ارزش انسان را پس از ايمان در گرو حسنات اخلاقى سپس كارهاى پسنديده دانست .
قرآن در ضمن توصيه هايش به پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) او را به سه حقيقت اخلاقى فرمان داد :
( خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ ) (1)
عفو و گذشت را فرا گير و به همه ى كارهاى نيك و پسنديده فرمان ده و از نادانان رخ برتاب .
در توضيح آيه شريفه بايد گفت : خداى مهربان به پيامبر توصيه مى كند بى ادبى ديگران و بدى ها و آزارشان را نسبت به خود نديده بگير و در رفتارت با آنان سخت گيرى مكن و با آنان در حال مدارا باش و عذرشان را قبول كن و از آنان چيزى بيش از آنچه قدرت دارند مخواه .
پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) اين توصيه را در تمام طول زندگيش به كار گرفت ، از بى ادبى مردمان گذشت كرد و بدى هاى آنان را به شخص خودش عفو فرمود و در هيچ شرايطى مدارا را از دست نداد و از احدى نسبت به خود انتقام نگرفت .
تفسير منهج الصادقين از حضرت صادق (عليه السلام) در ذيل اين آيه روايت مى كند :
خداى متعال پيامبرش را به اين آيه به مكارم اخلاق امر فرمود و در قرآن آيه اى نيست كه جامع تر از اين آيه بر مكارم اخلاق باشد(2) .
در روايتى آمده است : روزى كه اين آيه نازل شد پيامبر به امين وحى گفت : اين آيه چه مى گويد ؟ گفت : نمى دانم مگر اين كه بپرسم . به مقام قرب توجه كرد ، سپس گفت : اى پيامبر !
إنّ ربّكَ يَأمُرك أن تَصِل مَن قَطَعَك وَتُعطِى مَن حَرَمَك وَتَعفُو عَمن ظَلَمَك(3) ;
پروردگارت به تو فرمان مى دهد كه صله ى رحم كنى با كسى كه با تو قطع رحم كرده و عطا كنى به كسى كه تو را از عطايش محروم نموده و گذشت كنى از كسى كه بر تو ستم ورزيده است .

خذ العفو
عفو و گذشت اخلاق نيك و پسنديده ى خداست و بر بندگان است كه براى راحت خود و راحت ديگران اين خُلق پسنديده را از مولاى خود پروردگار مهربان فرا گيرند و در هر موقعيتى به كار بندند .
در بعضى از احاديث قدسيه آمده كه خداى متعال مى فرمايد :
نَادَيتُمونِى فَلَبَّيتكُم ، سَأَلتُمُونِى فَاَعطَيتُكُم ، بَارَزتُمونى فَأمهَلتُكُم ، تَرَكتُمونِى فَرَعيتُكُم ، عَصَيتُمُونِى فَستَرتُكُم ، فَإن رَجعْتُم إلى قِبلْتُكُم وَإن أدبرتُم عَنّى انتَظرتُكُم(4) .
مرا خوانديد شما را اجابت كردم ، از من خواستيد به شما عطا نمودم ، با من به جنگ و مخالفت برخاستيد شما را مهلت دادم ، مرا واگذاشتيد شما را رعايت كردم ، مرا معصيت كرديد بر شما پوشاندم ، اگر به من باز گرديد شما را مى پذيرم و اگر از من روى بگردانيد به انتظار شما خواهم بود .
در حديثى آمده است :
إذا تَابَ الشيخ يقولُ الله عزّ وجلّ : الآن ! إذا ذَهَبت قُوّتُك وَتُقطّعَت شَهوَتُك ؟ بَلى أنا أرحَم الرّاحِمين ، بَلى أنا أرحَم الرّاحمين(5) .
هنگامى كه پيرمرد توبه كند خداى عزّ و جلّ مى فرمايد : اكنون كه قدرتت از دست رفته و ميل و شهوتت قطع شده توبه مى كنى ؟ توبه كن كه من مهربانترين مهربانانم ، آرى من مهربانترين مهربانانم .
راستى براى مردم چه زندگى خوشى و چه امنيت و راحتى و چه اعتبار و اعتمادى ظهور مى كند اگر همه متخلق به اخلاق حق شوند !!
از پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) روايت شده است :
المُؤمِنُ يَأخُذ مِن اللهِ خُلقاً حَسناً(6) .
مؤمن از خدا اخلاق نيكو فرا مى گيرد .

وأْمُرْ بالعرف
سپس آيه ى شريفه به پيامبر توصيه مى كند : مردم را به همه ى كارهاى نيك و پسنديده و آنچه را عقل سالم و خرد ناب ، شايسته مى داند فرمان ده .

وأعرض عن الجاهلين
در مرحله ى بعد مى گويد : از نادانان روى بگردان و با آنان وارد ستيز و مجادله مشو .
نادانان به خاطر سفاهت و پوكى و پستى و كم ظرفيتى ، هنگامى كه با بزرگان و اهل شخصيت و دعوت كنندگان به حق روبرو مى شوند ، سخن زشت مى گويند ، تهمت مى زنند ، سنگ اندازى در راه خدا مى كنند ، دهن كجى مى نمايند ، حق را به مسخره مى گيرند ; قرآن به پيامبر مى فرمايد در برخورد با اينان هم چون خود آنان وارد مبارزه با آنان مشو ، بلكه بردبارى و حوصله به خرج ده و شكيبايى پيشه كن و سخن و كارشان را ناديده بگير و با متانت و وقار از آنان اعراض كن كه اين گونه رفتار و منش هم در حفظ شخصيت تو مؤثر است و هم زمينه اى براى فرو نشاندن آتش خشم و حسد و تعصب نادانان و بيدار ساختن آنان است .
-------------------------------------------------------------
1 . اعراف ( 7 ) : 199 . 2 ـ منهج الصادقين : 4 / 154 .
3 ـ عوالى اللآلى : 2 / 137 ، المسلك الرابع ، حديث 378 ، ذيل آيه ى شريفه ى ( خُذ العَفوَ وَأْمُرْ بِالْعُرفِ ) .
4 ـ كشف الاسرار : 3 / 829 . 5 ـ كشف الاسرار : 3 / 830 .
6 ـ كشف الاسرار : 3 / 830 .