کامیار کاظمی، حسين رسولي - حكايت سيستم عامل ملي و بومي و سيستم عاملي كه مردمان ايراني و فارسي زبان بتوانند از هر لحاظ بدان تكيه كنند، حكايت تازه‌اي نيست. اين داستان از سال‌ها پيش كه محققان مرجع دانشگاهي معتبري چون شريف اعلام كردند روي شخصي‌سازي يك نسخه از سيستم عامل آزاد لينوكس كار مي‌كنند شروع شد تا امروز كه هنوز هم نسخه كاملي كه مراجع معتبر آن را به عنوان چنين سيستم عاملي تاييد كنند عرضه نشده.
شركت قاصدك اخيرا توزيع جديدي از لينوكس را مهيا و عرضه كرده كه ادعا دارد از تجربيات ناكام ديگر موسسات در ايران عبرت گرفته و با ديد تجاري راهي را رفته كه به موفقيت آن اميد فراوان دارد. براي آنكه بيشتر به صحت و سقم اين موضوعات پي ببريم خود به ديدار مدير عامل شركت قاصدك، جايي كه سيستم عامل جديد قاصدك از آنجا پا به عرصه وجود گذاشته رفتيم و در محيطي دوستانه با ايشان به گپ و گفت درباره سيستم عامل «قاصدك» پرداختيم.


• لطفاً در ابتدا از خودتان و تجربیاتتان در زمینه کاریتان بفرمایید.
محمدکاظم قنبری هستم. از سال ۱۳۶۸ يعني حدودا ۲۳ سال پيش از یونیکس شروع به کار کردم تا به لینوکس رسیدم. از سال ۱۳۷۷ شرکت قاصدک به صورت غیررسمی شکل گرفت و پایه شرکت نیز استفاده از نرم‌افزارهای منبع باز برای تولید محصول بود. در سال ۷۸ نیز رسماً شرکت قاصدك ثبت شد. اولین محصول ما که در واقع یک ایده برای شروع کار بود Virtual ISP نام داشت. در آن زمان به تازگي اینترنت در کشور وارد شده بود و حتي کشورهای ارائه دهنده اینترنت محدود بودند. ایده ما این بود که یک پنل با تعدادی سرور داشته باشیم و مانند یک ISP، خدمات و اعتبار ارائه داده شود و سپس بحث اکانتینگ، کش سرور و میل سرور در داخل قاصدك شکل گرفت. شخصاً نیز فارغ‌التحصیل سال ۷۳ دانشگاه شریف در رشته سخت‌افزار هستم.

• داستان سيستم عامل قاصدک از کجا شروع شد؟
من جزو هسته اولیه سیستم عامل معروف ملی در دانشگاه شریف بودم؛ ليكن در روزهای اول از پروژه جدا شدم. چون احساس بنده این بود كه در این پروژه هدف مشخصی وجود ندارد؛ ضمن اينكه چالش اصلي ما بر این بود که بالاخره سیستم عامل فارسی می‌خواهید یا سیستم عامل ملی؟ یا اصلا سیستم عامل بومی؟ از همان هنگام تا كنون در هر گروهی که می‌خواست این کار را شروع کند با این مشکل مشخص نبودن اهداف اصلی مواجه بودیم و در بیشتر این گروه‌ها چند جلسه بودم اما به خاطر مشخص نبودن برخی مسائل که گفتم و ضعف‌های آن، احساس کردم که این پروژه‌ها به جایی نخواهد رسید. پس از این پروژه‌ها بیرون آمدم- و اتفاقاً بعدها نیز این‌چنین شد و این پروژه‌ها به جایی نرسیدند.
پس از آن در پروژه‌های دولتی و نیمه دولتی وارد نشدم تا این اواخر كه شرکت ایزایران یک کارگروه به نام «کمیته راهبردی - علمی تولید سیستم عامل بومی» را تشکیل داد که در آنجا نیز بحث‌های چالشی پیش آمد اما بازهم این مباحث به نتیجه‌ای نرسید. این جلسات حدود یک سال و نیم پیش برگزار شد.

تا اينكه شش ماه پیش ما به این نتیجه رسیدیم که بالاخره این خلأ وجود دارد. در همایش روز ارتباطات در سالن اجلاس (اردیبهشت ۱۳۹۱) ، ما از یکی از کسانی بودیم که لوح تقدیر از وزیر گرفتیم. در همان همایش یک تیزر چند دقیقه‌ای از یک پروژه به نام «سیستم عامل بومی زمین» پخش شد که خيلي هم زیبا و توجه‌برانگيز بود. طوري كه تصور كردم بعد از بازگشت از همایش می‌توانم این سیستم عامل را دانلود کنم و با آن کار کنم. اما دیدم که نه هنوز در حقيقت چیزی نیست و فقط ادعای خیلی خوبی دارد.
در همان هنگام این موضوع به ذهنم رسید که هنوز این خلأ احساس می‌شود و به خصوص در سالی که سال تولید ملی است می‌شود کاری را در این زمینه انجام داد؛ حتی اگر سازمانی دولتی ” عباراتی مانند «سیستم عامل ملی لینوکسی» به کل دارای مفهوم نیست. زیرا از اساس سیستم عامل لینوکس برای شما نیست و اساس مباحث ما با دکتر ربیعی و دیگران در این بود که شما چون مفهوم را نمی‌شناسید کار را نمی‌توان جلو برد. “

نیز پشت این کار نباشد. همان طور که تمام کارهایی که تاکنون انجام داده‌ایم با بودجه خصوصی بوده است.
پس از همان زمان گفتم که ما فعلاً یک چیزی بیرون بدهیم که فعلاً نسخه یک باشد. از همان زمان نیز در مورد ملی یا بومی بودن سيستم عامل خود و این مفاهیم بحث کردیم. متوجه شدیم که مشکل در راه‌هایی که تا کنون رفته‌‌اند به علت اختلاف موجود در روایت مختلف از این مفاهیم است. با مشورت‌هایی که انجام دادیم تصمیم گرفتیم که این سیستم عامل را یک سیستم عامل بومی معرفی کنیم. حتی این مفهوم توزیع (Distribution) بومی نیز بيان نشود. البته ما مدعی تولید سیستم عامل نیستیم و نمی‌گوییم سیستم عامل بومی تولید كرده‌ايم. بلکه می‌گوییم این محصول ارائه شده از جنس سیستم عامل است و در کنار این اصطلاح «سیستم عامل» نیز برند خود یعنی قاصدک را قرار دادیم. چون اصرارمان بر این است که این سیستم عامل بومی، در ایران مورد استفاده قرار گيرد. پس براي آن یک نام فارسی را بر خلاف آنچه در بازار متداول است، انتخاب کردیم.
از نظر بنده سیستم عامل بومی یعنی چیزی که شما جمع کرده‌اید که نیازهای کاربرهای بومی را مرتفع کند که این می‌تواند یک ویندوز بومی باشد - مانند «ویندوز سینا» که هیچگاه «سینا» نگفت من ویندوز داده‌ام بلکه توزیعی از ویندوز شرکت مایکروسافت بود. یا ویندوزهای دیگر مانند «مریم» و غیره. آنها نگفتند ما ویندوز را تولید کرده‌ایم بلکه نیازهای کاربرهای بومی را در توزیع‌های مختلف خود، لحاظ کردند.

• سيستم عامل قاصدك چه ويژگي‌هاي جديد و متمايزي دارد؟
یکی از مواردی که در ویژگی‌های سیستم عامل قاصدک درج شده است، قابليت «عدم نیاز به جداسازی شبکه سازمان از شبکه اینترنت» است که بنده به وجود آن اصرار داشتم و نشان دهنده وجود اهداف زیادی در پشت آن است. به نظر بنده سیستم‌های بومی نباید کد نویسی شده باشد و باید به مخاطب خود و نیازهای آن نگاه کند. اگر در محل شما زندگی می‌کند، پس نام سیستم عامل بومی می‌شود و اینجاست که با یک سیستم عامل بومی، نیازهای بومی برطرف می‌شود.
اما در سیستم عامل ملی، شما می‌خواهید تا یک چیز را بنام خود در دنیا ثبت کنید و برای مثال نام‌های کرنل و شل اصلاً مفاهیمی جدید باشد با نام‌ها و ساختاری جدید و حتی ممکن است سخت‌افزار خاصی برای سیستم عامل شما مورد نیاز باشد. بنابراین عباراتی مانند «سیستم عامل ملی لینوکسی» به کل دارای مفهوم نیست. زیرا از اساس سیستم عامل لینوکس برای شما نیست و اساس مباحث ما با دکتر ربیعی و دیگران در این بود که شما چون مفهوم را نمی‌شناسید کار را نمی‌توان جلو برد.

در تعریف سیستم عامل بومی شما باید بر اساس طیف کاربران خود امکانات خاصی را به آن اضافه کنید. برای مثال «سیستم عامل بومی شرکت نفت» یا «سیستم عامل بومی شرکت مخابرات» که یعنی آن سیستم عامل برای مفهومی خاص بومی شده است که بنيان آن می‌تواند هر سیستم عاملی باشد. من به سوي لینوکس رفتم چون به نظرم، بدون دردسر است و لایسنس خاصی برای مواقع تحریم ندارد و کار با آن راحت است و سخت‌افزار خاصی نیز احتیاج ندارد.

• پس شما می‌فرمایید که سیستم عامل شبدیکس، محصول سال‌ها تلاش متخصصان دانشگاه شریف، اساساً یک سیستم عامل ملی نیست؟
نه اصلاً، زمانی که در نام آن واژه «لینوکس» است، آن سیستم عامل برای شما نیست. مگر آنکه شما تغییری بالای شصت درصدي در آن بدهید و بگویید حالا این سیستم عامل برای من شده است. خودتان مي‌دانيد كه طبق تعریف مالکیت عام، شما برای آنکه بگویید مالک هستم که درصد ۴۹ درصد به ۵۱ درصد را رعایت کنید. پس در برابر لینوکس زمانی به شما مالک گفته می‌شود که کاری اساسی انجام داده باشید که بتوان به آن ملی گفته شود. ما سال‌هاست که به خاطر مشکل در این مفاهیم، نتوانسته‌ایم کاری را انجام دهیم؛ در حالي كه باید یک پیش‌فرض برای مفاهیم تعیین کنيم.
مثلاً در جایی دیدم نوشته بودند که ما کیسه دوز بیت‌المال هستیم! البته ما برای خود این محصول را تولید کردیم، زیرا آنچه مردم تصور می‌کنند این است که هر جا کسی گفته ملی و بومی، چندین میلیارد پشتش پول بوده است. برای مثال همین سیستم عامل زمین(xamin)، ” برای مثال همین سیستم عامل زمین(xamin)، یا سیستم عامل محصول همكاران دکتر ربیعی پشتش چند میلیاردر پول بود که واقعاً هدر رفت. “

یا سیستم عامل محصول همكاران دکتر ربیعی پشتش چند میلیاردر پول بود که واقعاً هدر رفت.

• چرا بر اين اعتقاد هستيد که متخصصان در دانشگاه شریف کار را به درستي انجام نداده‌اند؟
ممکن است شما سال‌ها کاری را خوب انجام دهید و آن کار اساساً کار درستی نباشد! یعنی در نفس آن کار غلط است که شما «خوب» انجامش می‌دهید آقایان هم کار غلط را به خوبي انجام دادند؛ در حالي كه سیستم عامل محصول سال‌ها كار شریفي‌ها باید یک نتیجه‌ای داشته مي‌داشت. اما اکنون شما لطفا یک سازمان به بنده نشان دهید که سيتم عامل ملي(!) شريف يا سیستم عامل «کارآمد» شرکت داده‌پردازی را استفاده کرده باشد. ولي من می‌گویم برای ما (سیستم عامل قاصدک) اين امر حادث می‌شود. من خروجی یک پروژه را در كاربراني می‌بینم که از آن استفاده می‌کند. اما شما در بازار بگرديد، مي‌بينيد كه کسی وجود ندارد که سی دی سیستم عامل شریف یا محصول شركت ما را بفروشد و سازمانی وجود ندارد که بگوید من از این سیستم عامل استفاده کرده‌ام.

• علت را در چه می‌بینید؟
اولاً اینکه تیمی که در شريف پشت پروژه سیستم عامل بود، یک تیم دانشجویی بود و تیم تجاری نبود. اصلاً دید آنها چیزی دیگر بود. برای مثال سه جلسه بحث کرده بودند که لایسنس گنو چیست. این خوب است و چیز بدی نیست اما بحث‌ها فلسفی و نه دانشجویی بود که اغلب به انحراف کشیده می‌شد و از موضوع و هدف اصلي دور مي‌شد.
ليكن ما می‌دانيم که دقیقا می‌خواهيم چه کنيم. آن گروه می‌گفت یک لینوکسی بیرون داده شود که فارسی و UTF۸ را ساپورت کند. بحث من با آنها این بود که همين الان یک نسخه از فدورا هست که این امکانات را دارد و اصلاً این چه کاریست. آیا شما می‌توانید در آپدیت کتابخانه‌های سیستم عامل خوب عمل کنید و حتي به آپدیت‌های خود فدورا برسید؟ تیم هسته‌اي و اوليه بچه‌های شریف همه در خارج به سر می‌برند. عملاً این پروژه عقیم ماند زیرا کسی پشتش نیست و حتی یک Business plan هم پشت آن نبود که بدانند از لحاظ تجاری چه آینده‌ای خواهد داشت.
یا سیستم عامل داده‌پردازی که در گام‌هاي نخست دیدی تجاری داشت. اما «کارآمد» را عرضه نکرد که کاری تجاری باشد. بلکه آنچه من دیدم، کاری دانشجویی در حوزه دانشکده داده‌پردازی بود که در آن مکان و برای خودشان کار کند. با وجود آن همه مشتری‌های بزرگی که داده‌پردازی دارد از آنها نخواستند تا سیستم عامل را گرفته و از آن استفاده کند. نکته مهم دیگر كارآمد این بود که تیمی ماندگار پشت آن نبود.

در مورد قاصدک، حمایت دولتی وجود ندارد اما بنده فکر می‌کنم که حتماً پشت آن پول خوابیده و برای آن هزینه خواهم کرد؛ با وجود اينكه فعلاً رایگان عرضه می‌شود.
هدف قاصدک آن است که سیستم عاملی عرضه شود که نیازهای اولیه چند طیف مختلف خانگي و سازماني از کاربران را بر آورده کند؛ بدون نیاز به سخت‌افزار پيچيده‌اي. و دیگر بحث امنیت است که کاربرها بسیار درگیر آن هستند و بحث بازي و امور اداري و غیره نیز وجود دارد.
ايده اصلي ما این است که در بخش امنیتی فکر می‌کنیم پول وجود دارد. برای کاربران در سازمان‌های خاص می‌توان نیازهای جدیدی مطرح کرد. برگه برنده قاصدک در این است که تیمی ایرانی آن را پشتیبانی خواهد کرد.
می‌توان به کاربر خانگی این اطمینان را داد که با بخش لایو سی دی قاصدک، کارهای خطرناک خود را مانند استفاده از اینترنت و بازدید از سایت‌ها را انجام دهد. البته باید فرهنگ‌سازی شود و دید مردم را کمی عوض کنیم تا تمایل داشته باشند بین سیستم عامل‌ها سوئیچ کنند. ما اول از همه از شرکت خودمان اين فرهنگ‌سازي کردیم و این بازخوردها را دریافت و سعی کردیم تا ویندوز قاصدک را بر اساس آن اصلاح و کاربرپسند کنیم. همچنان نيز و به طور مداوم در پي بهينه‌سازي سيستم عامل «قاصدك» و تطبيق با نيازها و تمايلات كاربران بومي هستيم.

با تشكر از ماهنامه دنياي كامپيوتر و ارتباطات كه در جهت معرفي اين دستاورد داخلي و بسط و گسترش فناوري اطلاعات تلاش مي‌كند.