براي برنامه ريزي راههاي موثر در پيشگيري از اعتياد، ابتدا بايد علل و عوامل موثر در شروع مصرف و اعتياد به مواد را در نوجوانان و جوانان شناخت. عوامل ژنتيكي، شخصيتي، پسيكوپاتولوژيك،فارماكولوژ يك، خانوادگي، محيطي و اجتماعي همگي دراتيولوژي سوء مصرف و اعتياد موثر هستند و عوامل متعدد درمقابل بايكديگر به سوء مصرف و سپس اعتياد منجر مي‌گردند.
براي انتخاب و به كارگيري مناسب استراتژي‌ها، دانستن نيازها و مشكلات و پتانسيل‌ها و توانائي‌هاي اجتماعي ضروري است. اجراي هربرنامة پيشگيري به شناخت دقيق منطقه،‌بررسي كامل وضعيت بهداشتي و روان شناختي و بررسي‌هاي همه گيرشناسي بستگي دارد تا به اين وسيله عوامل موثر بر مصرف مواد آشكار شود. به عنوان مثال، بايد شايع ترين نوع مادة مصرف و گروه سني افراد در معرض خطر، موقعيت‌ها و محل‌هاي مصرف، باورهاي نادرست وعوامل مخاطره آميز، امكانات و منابع موجود را شناخت و براساس آن مدل فعاليت‌هاي پيشگيري را تعيين نمود. تحقيقات نشان داده اند كه نمي‌توان يك روش واحد را به عنوان بهترين روش براي همه افراد و گروه‌ها انتخاب نمود. بهره گيري از استراتژي‌هاي مختلف براي تاثير برشيوع اعتياد ضروري است زيرا عوامل متفاوتي در ايجاد اعتياد موثرند.
مهمترين استراتژهاي پيشگيري از اعتياد كه درجهان از آنها استفاده مي‌شود عبارتند از :
1- آگاهسازي افراد در مورد خطرات و مضرات مواد
2- افزايش مهارت‌هاي زندگي مانند مهارت تصميم گيري، حل مسئله، ارتباطات اجتماعي
3- تقويت فعاليت‌هاي جايگزين به جاي مواد براي ارضاي نيازهاي رواني اجتماعي نوجوانان وجوانان
4- مشاوره و مداخلة حين بحران، دربحران‌هاي مختلف در طول زندگي
5- ارتقاء فرهنگي و مذهبي
6- تقويت قوانين و مقررات مبارزه با مواد
7- درمان معتادان براي جلوگيري از سرايت اعتياد
استراتژيهاي فوق در قالب فعاليت‌هاي زير مورد بحث قرار مي‌گيرند:
1- فعاليت‌هاي متمركز برفرد :
  • دادن اطلاعات در مورد مضرات مصرف مواد
  • تاثير برارزش‌ها و نگرش‌ها ( تغيير نگرش‌هاي مثبت و تثبيت نگرش‌هاي منفي نسبت به مصرف مواد مخدر
  • آموزش مهارت‌هاي اجتماعي و تطابق با استرس‌ها :
مهارتهاي اجتماعي يعني «توانائي انطباق كافي در روابط بين فردي». اين روش برتئوري يادگيري اجتماعي (social learning Theory) استوار است. براساس اين تئوري، يادگيري اجتماعي باتقويت‌هاي مثبت و منفي كه فرد در نتيجة رفتار خود كسب مي‌كند و مشاهدة رفتار ديگران و عواقب آن شكل مي‌گيرد. به تدريج فرد توانائي پيش بيني عواقب رفتار خود و نگرش ديگران را در مورد رفتار خود كسب مي‌نمايد. اين توانائي موجب تنظيم رفتار و دروني كردن تشويق‌ها و تنبيه‌ها و درنتيجه تغيير آن مي‌شود. مطالعات مختلف نشان داده اند كه آموزش مهارت‌هاي اجتماعي ميزان سوء مصرف مواد ورفتارهاي وابسته به آن مانند پرخاشگري، انزوا، فرار از مدرسه وخانه و سرقت را كاهش مي‌دهد. برخي از مهارت‌هاي اجتماعي كه كسب آن در پيشگيري از اعتياد اهميت دارد عبارتند از:

مهارت‌هاي ارتباطي (Communication skills)، توانائي اظهار نظر (assertiveness) توانائي مخالفت ورد كردن (rehearsal and resistance skills). بهترين روش براي آموزش مهارت‌هاي اجتماعي استفاده ازتكنيك modeling مي‌باشد كه مبتني بر تئوري يادگيري اجتماعي است.
  • آموزش مقاومت در مقابل فشار‌هاي دوستان
  • شناسائي افراد در معرض خطر و اقدامات لازم
  • ارضاي نيازهاي اجتماعي و رواني نوجوانان
  • ‌الگوبخشي و آموزش از طريق همسالان
2- فعاليت‌هاي متمركز برآموزش و آگاه سازي والدين :
درابتدا والدين بايد از خطر اعتياد آگاه شده و در مورد پيشگيري از آن احساس مسئوليت نمايند.اين آگاه سازي مي‌بايست به طور مكرر از راه‌هاي مختلف مانند خواندن كتاب، جزوه،‌روزنامه،‌شركت در جلسات مشاوره،‌سمينار، پيوستن به تشكيلات والدين انجام شود. آگاه سازي والدين شامل ابعاد مختلف مي‌باشد كه به آنها اشاره مي‌شود:
الف ـ آموزش اطلاعات لازم در مورد مواد
ب ـ افزايش مهارت لازم براي ساختن پيوندهاي قوي خانوادگي
  • برقراري ارتباط صميمانه با كودكان
  • بالابردن اعتماد به نفس
  • ايجاد سيستم ارزشي قوي
پ ـ وضع مقررات واضح درخانواده
ت ـ آموزش الگوي خوب بودن
ث ـ تشويق فعاليت‌هاي سالم و خلاق
ج ـ ترغيب تشكيلات و الدين

3- فعاليت‌هاي متمركز برمعلمان ومدرسه :
الف ـ دخالت دادن والدين به روش‌هاي زير:
  • برگزاري جلساتي براي آگاه كردن والدين از خطر مواد و دادن آموزش‌هاي لازم
  • دادن جزوه‌ها يابروشورهاي آموزشي به والدين
  • ترغيب والدين به شركت در تشكيلات والدين از طريق انجمن اولياء و مربيان براي ايفاي نقش‌هاي فعال تر
ب ـ برگزاري دوره‌هاي آموزشي يا روش‌هاي تغيير نگرش دانش آموزان
پ ـ وضع مقررات واضح دررابطه با مواد
ت ـ ‌ايجاد امكانات مشاوره ودرمان
ث ـ آگاه سازي معلمان
ج ـ اصلاح روش تدريس و برخورد بادانش آموزان
چ ـ آموزش مهارتهاي ارجاع دادن
ح ـ استفاده از معلمان براي آموزش اطلاعات

4- فعاليت‌هاي پيشگيري بااستفاده از رسانه‌ها
روش‌هائي كه در رسانه‌هاي مد نظر قرار مي‌گيرند عبارتند از:
الف ـ ارتباط با نويسندگان و كارگردانان
ب ـ استفاده از چهره‌هاي محبوب در رسانه‌ها
پ ـ استفاده از معتادان آسيب ديده در رسانه‌ها
ت ـ ‌استفاده از ساير روش‌هاي مكمل مانند جلسات بحث، نقد و تبادل نظر درمورد محتواي فيلم‌هاي نمايش داده شده و...

5- فعاليت‌هاي پيشگيري از طريق محلهاي كار و مكان‌هاي تجمع
سوء‌مصرف مواد، دربعضي از شاغلين و برخي از مكان‌هاي اشتغال شايع تر است، به همين دليل،‌بازدهي كار و سلامت كاركنان در معرض خطر قرار مي‌گيرد. مكان‌هائي كه كاركنان آن را جوانان تشكيل مي‌دهند( سرباز خانه‌ها، كارخانه‌ها، دانشگاهها و واحدهاي حمل ونقل) و فرايند كار با استرس بيشتري همراه است، مكان‌هاي مخاطره آميزي هستند كه به توجه بيشتري نياز داشته و در اولويت قرار دارند. استراتژي‌هاي پيشگيري از طريق محل كار عبارتند از :
  • آگاه سازي مديران،مسئولان و كارفرمايان
  • ايجاد امكانات مشاوره و درمان
  • وضع واجراي قوانين مربوط به سوء مصرف، حمل يا فروش مواد
  • آموزش و تقويت بهداشت عمومي‌
6- فعاليت‌هاي پيشگيري با استفاده از شبكة مراقبت‌هاي بهداشتي اوليه
7- وضع واجراي قوانين و مقررات