از آنجا که در نوشتارهای آینده و بخش های پسین موسیقی ایرانی درباره ی «دستگاه»، «آواز» و «گوشه» بسیار سخن خواهد آمد، بهتر است اندکی با این دستگاه ها و گوشه هایشان آشنا شویم.
در این نوشتار تلاش شده است دستگاه های موسیقی ایرانی در جدول هایی جداگانه همراه با گوشه هایشان نمایش داده شوند تا با درک بهتر و دید بازتری نسبت به چگونگی پیوند دستگاه ها و آوازها و گوشه ها فراهم آید.
موسیقی ایرانی از هفت دستگاه و پنج آواز تشکیل شده است.
1. دستگاه شور که دارای چهار آواز است :
1-1. ابوعطا
1-2. بیات زند (بیات ترک)
1-3. افشاری
1-4. دشتی
2. دستگاه همایون که آواز اصفهان از مشتقات آن است.
3. دستگاه ماهور
4. دستگاه سه گاه
5. دستگاه چهارگاه
6. دستگاه نوا
7. دستگاه راست پنج گاه
مشتقات دستگاه شور یعنی ابوعطا، بیات زند یا ترک، افشاری و دشتی به همراه اصفهان که از مشتقات دستگاه همایون است، آوازهای بلند هستند که این آوازهای بلند و دستگاه ها به نوبه ی خود از آوازهای کوچکی تشکیل شده اند که به آن آوازهای کوچک، «گوشه» می گویند.
برای شناخت دستگاه های موسیقی ایرانی باید تک تک این گوشه ها را فراگرفت تا کم کم به فضای یک دستگاه و یا یک آواز بلند پی برد.
گوشه هایی که در ردیف سازی از آن ها استفاده می شوند، اندکی با گوشه های آوازی تفاوت دارند. گوشه های سازی برای نوازندگی طراحی شده اند و گوشه های آوازی برای خوانندگی، ولی درون مایه و پیکربندی هر دو یکی است.
در این جدول ها، دستگاه ها و گوشه ها بر اساس ردیف های آوازی نوشته شده اند :
دستگاه شور

آواز شور
آواز ابوعطا
آواز بیات زند
(بیات ترک)
آواز افشاری
آواز دشتی
فاصله یکم
فاصله دویم
فاصله سیُم
فاصله چهارم
فاصله پنجم
درآمد
رهاوی
سلمک
(سَلمَک)
شهناز
قرچه
(قــَرَچه)
رضوی
حسینی
کرشمه
پنجه شعری
بزرگ
گریلی
(گِرِیلی)
زیرکش سلمک
هداوندی
مثنوی
درآمد
حجاز
بیات راجع
رامکلی
(رامکــَـلـی)
خسرو و شیرین
گبری
(گــَبری)
سیخی
(سـَیـَخی)
چهارباغ
(چهارپاره)
یتیمک
(یـَتیمَک)
درآمد
جامه دران
فیلی
(فـِیلی)
شکسته
دوگاه
قطار
روحل الارواح
مهربانی
شهابی
مثنوی
درآمد
جامه دران
حصار
عراق
حزین
(حَزین)
قرایی
صدری
مثنوی
درآمد
بیات راجع
عشاق
گیلکی
دیلمان
چوپانی
دشتستانی
بیدکانی
غم انگیز
مثنوی

دستگاه ماهور

درآمد
گشایش
داد
حصار
فیلی (فـِیلی)
شکسته
عراق
آشوراوند
نیریز
خاوران
راک ِهندی
راک ِعبدالله
راک ِکشمیر
مرادخانی
نصیرخانی (چهارپاره - چهارباغ)
توسی
کرشمه
ساقی نامه
مثنوی


دستگاه همایون

آواز همایون
آواز اصفهان
فاصله چهارم
درآمد
چکاوک
نی داوود
بیداد
بیات راجع
راز و نیاز
لیلی و مجنون
نوروز صبا
طرز
شوشتری
بختیاری
درآمد
جامه دران
عشاق (اوج)
سوز و گداز
نغمه
مثنوی
صوفی نامه (ساقی نامه)


دستگاه چهارگاه

درآمد
زابل
مویه
حصار
مخالف
مغلوب
رجز
پس ِحصار
منصوری


دستگاه سه گاه

درآمد
زابل
مویه
شکسته مویه
حصار
مخالف
مغلوب
حدی پهلوی (حُدی پهلوی)
گبری زابل

دستگاه نوا

درآمد
گردانیه (گــَردانیه)
بیات راجع
نیشابورک
عشاق
شاه ختایی
عراق
حزین
نهفت (نـَهـُـفت)
خجسته
رهاب (رُهاب)
حسینی
مسیحی
نیریز
تخت تاقدیس

دستگاه راست پنجگاه

درآمد
نغمه
پروانه
روح افزا
پنجگاه و سپهر
عشاق
طرز
بیات اعجم
نیریز
مبرقع (مُـبـَرقــَع)