از دوازده مجـموعـه تـقـسيم بـندي شده، هـفت مجموعـه که وسعـت و استـقـلال بـيـشـتري داشتـه اند، دستگـاه ناميده شده و پـنج مجموعـه ديگـر را که مستـقل نـبوده و از دستگـاهـهاي مزبور منشعـب شده اند، آواز ناميده اند.
موسيقي سنتي ايراني داراي هفت دستگاه و پنج آواز ميباشد . هفت دستگاه وسعت و استقلال از خود دارند اما پنج مجموعه ديگر كه از خود مستقل نميباشند آواز ناميده ميشونددر گذشته به همگي اينها مقامات دوازده گانه ميگفتند . چهار آواز از اين پنج آواز در دستگاه شور و يكي در همايون ميباشد .
هر دستگاه تعدادي گوشه دارد كه گوشه ها از خود استقلال ندارند اما نوازندگان و خوانندگان روي آن بديهه نوازي و بديهه خواني ميكنند . تعداد گوشه ها به حدود 230 گوشه ميرسد . موسيقي ما دستگاههاي بسيار زيادي داشته است كه متاسفانه اغلب آنها در طول تاريخ ما گم گشته اند . از آنجا كه 7 نت اصلي وجود دارد . بنابراين هر دستگاه ميتواند هفت گوشه اصلي نيز داشته باشد . كه هر گوشه بر يك نت بخصوص تاكيد دارد . ( درآمد)
1- دستگاه شور ( 15گوشه )
اين دستگاه به دليل تنوع از دستگاههاي بسيار مهم است . اغلب حزن انگيز است اما آهنگهاي شادي نيز در اين دستگاه ساخته شده است .
آواز ابوعطا شامل 9 گوشه
آواز بيات ترک ( يا بيات زند ) شامل 12 گوشه
آواز دشتي شامل 9گوشه
آواز افشاري شامل 9 گوشه
2- دستگاه ماهور ( بيست گوشه ) ( گام آن با موسيقي بين المللي مطابقت دارد . لذا اغلب آهنگهاي پيانو را در اين دستگاه مينوازند.
3- دستگاه همايون شامل 12 گوشه
آواز اصفهان شامل 11 گوشه
3 - دستگاه سه گاه ( ده گوشه )
4 - دستگاه چهارگاه ( ده گوشه )
5 - دستگاه راست پنجگاه ( 14 گوشه ) ( از دستگاههاي قديمي موسيقي ايراني و مشابه ماهور )
6 - دستگاه نوا ( 14 گوشه )
در اجرا معمولا ترتيب زير مراعات ميشود :
درآمد ، آواز ،تصنيف و رنگ
ايران به دليل تنوع قومي و زباني داراي گنجينه عظيمي از موسيقي محلي نيز ميباشد كه معروف ترين آنها موسيقي بختياري ، گيلاني ،كردي ،بلوچي ، خراساني ،تركمني ،آذري و موسيقي سواحل خليج فارس ميباشد .
تكنوازي در موسيقي ايراني جايگاه بالايي دارد و موسيقي معمولا در ايران ( و شرق ) ياري كننده صداي خواننده بوده است كه خواننده نيز معمولا از اشعار عرفاني بسيار غني ادبيات اين سرزمين بهره ميگرفته است . همنوازي به شكل كنوني در زمان قاجار و به دليل آشنايي با موسيقي غربي به موسيقي ما را[ يافت . در گذشته سازها را به صورت همنوا و گروهي نيز مينواخته اند اما همه سازها باهم و يك آهنگ را مينواخته اند .
اگر علاقمند به شنيدن و آموختن دستگاههاي موسيقي ايراني هستيد . مجموعه شش نواري شناخت دستگاههاي موسيقي ايراني تنظيم و اجرا از استاد روح الله خالقي را تهيه كنيد . براي گوش دادن نمونه اي از اين مجموعه به اينجا اشاره كنيد .
در زمينه آواز نيز ميتوانيد از مجموعه تهيه شده توسط استاد محمود كريمي استفاده كنيد . براي شنيدن قسمتي از اين مجموعه به اينجا اشاره كنيد .