تأثیر مکتب ادبی روزنامه ملا نصرالدین در ادبیات طنز فارسی

[MEGAMAN]

میرزا علی اکبر صابر
در زمان انقلاب مشروطه در ایران نشریات متعددی به چاپ می رسد. از جمله "صور اسرافیل" در تهران ، "نسیم شمال" در رشت، "آذربایجان" درتبریز، "آموزگار" و.... این نشریات عمدتا از روزنامه طنز "ملانصرالدین" - که به زبان ترکی آذربایجانی در تفلیس چاپ می شد- متاثر بوده اند. بطوریکه در بسیاری از آثار سید اشرف الدین گیلانی - که "نسیم شمال" را در رشت منتشر می کرد- شاهد ترجمه، اقتباس و تقلید از اشعار میرزا علی اکبر صابر هستیم. نسیم شمال نقدهای اجتماعی "ملانصرالدین" را می ستود.
ملا نصرالدین و ادبیات طنز فارسی
تأثیر مکتب ادبی روزنامه ملا نصرالدین در ادبیات طنز فارسی
ترجمه و تلخیص از: "آذربایجان طنز روزنامه لری"
نوشته : ناظم آخوندوف تهیه و تنظیم: موتلو
در زمان انقلاب مشروطه در ایران نشریات متعددی به چاپ می رسد. از جمله "صور اسرافیل" در تهران ، "نسیم شمال" در رشت، "آذربایجان" درتبریز، "آموزگار" و.... این نشریات عمدتا از روزنامه طنز "ملانصرالدین" - که به زبان ترکی آذربایجانی در تفلیس چاپ می شد- متاثر بوده اند. بطوریکه در بسیاری از آثار سید اشرف الدین گیلانی - که "نسیم شمال" را در رشت منتشر می کرد- شاهد ترجمه، اقتباس و تقلید از اشعار میرزا علی اکبر صابر هستیم. نسیم شمال نقدهای اجتماعی "ملانصرالدین" را می ستود.
وی در شعری خطاب به ملانصرالدین چنین می نویسد:
هر چند تو ای قدوه احرار آملّا!
شعر تو بود لولو شهوار آملا!
نام تو بود شهره ، اقطار آملا!
با این همه شیرینی گفتارآملا!
بیهوده مزن چانه بسیار آملا!
در نقطه قفقاز توچون شمع و چراغی
در خطه تفلیس تو چون بلبل باغی
اما بر کهنه پرستان چو کلاغی
از بس که زدی بر همه منقار آملّا!
بیر لات باباسان، خئیمه و خرگاهه ساتاشما!
ای موللا عمو، چوخ دا بیزیم شاهه ساتاشما!
ایراندا اولان خوسروو-ى جمجاهه ساتاشما!
ژورنالدا بو خالقی ائیله مه خوار٫ آموللا!
اشعار درر بار تو چون قندونبات است
قدری جلو هجو نگهدارآملا!
"اشرف"بودت یار وفادار، آملا!
گفتیم سید اشرف الدین گیلانی در بسیاری از آثار خود راه اقتباس یا ترجمه از اثار "صابر" را پیموده است. به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می کنیم:
فعله! اؤزونو سن ده بیر اینسان می سانیرسان؟
پولسوز کیشی، اینسانلیغی آسان می سانیرسان؟
فقر ایله غنا اهلینه کیم وئردی موساوات؟
معنادا دا، صورتده ده وار بوندا موکافات
نسیم شمال:
ای فعله تو هم داخل آدم شدی امروز؟
بیچاره تو هم میرزا مشمشم شدی امروز؟
هرگز نکند فعله به ارباب مساوات
هرگز نشود صاحب املاک دموکرات
زیرا که تو در فقر مسلم شدی امروز
بیچاره تو هم میرزا مشمشم شدی امروز
صابراززبان محمد علی شاه)
آی آلان! مملکت-ى رئی ساتیرام
چوخ اوجوز قیمته هر شئی ساتیرام
نسیم شمال:
حاجی بازار رواج است رواج
کو خریدار حراج است حراج
صابر:
آخ نئجه کئف چکمه لی اییام ایدی
اوندا کی اؤولاد-ى وطن خام ایدی
نسیم شمال:
آخ عجب ایام خوشی داشتیم
حجت و ایام خوشی داشتیم
از دیگر نمونه ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
"گفتگوی 14 نفر در یک مجلس" که مشابه "بیر مجلسده اون دؤرد کیشینین صؤحبتی" صابر سروده شده ،"نامة یک تاجرزاده از مسکو به پدرش" که مشابه "ای داد، بیداد اردبیل" صابر سروده شده، شعر طنز "شلاق" که مشابه "سؤال_ جواب" صابر سروده شده و "سؤال جواب و تکفیر" که مشابه " احوال پورسانلیق و یا خود قونوشما" صابر سروده شده است.
از شعرای ایرانی دهخدا،لاهوتی، کمال و نیما یوشیج، تأثیرات فراوانی از "صابر" پذیرفته اند. اما در این میان سید اشرف الدین گیلانی بارز تر است. وی نشریه " نسیم شمال" را به شیوه "ملا نصرالدین" اداره می کرد.
سید اشرف الدین خدمات شایانی به ادبیات انقلابی ایران عصر مشروطه نمود. وی در اشعار طنز آلود خود به انتقاد از استبداد حاکم در ایران می پرداخت. گیلانی در یکی از اشعارش که تحت تا ثیر "قوجالیقدان شکایت" صابر سروده، چنین می نویسد
گردید وطن غرقه اندوه ومحن وای
ای وای وطن وای
خیزید و روید از پی تابوت و کفن وای
ای وای وطن وای
سید اشرف الدین که در ایران با نام "نسیم شمال" معروف است در سال 1872 میلادی در قزوین دیده به جهان گشود. مجموعه آثار وی در کتابی با نام "نسیم شمال" که مشتمل بر حدود 200 اثر وی است به چاپ رسیده است. در این کتاب گذشته از مواردی که ذکر شد ترجمه و اقتباس اشعار دیگری از صابر نیز آمده است. همچون "آغرین آلیم آمشدی سیژیمقلی!" ،"چاتلاییر خانباجی غمدن اوره گیم"،"کوچه ده توولان ای اوغول صنعتین اولمور اولماسین!" ،"سن بئله ایمیش سن آی بارک ا... سنه!"،"اول گون کی سنه خالق ائدر لطف بیر اولاد".
تأ ثیر " ملا نصرالدین" ا همچنین در روزنامه "صوراسرافیل" که دراین زمان توسط "میرزا جهانگیرخان شیرازی" در تهران منتشر می شد می توان مشاهده کرد. در این نشریه، ستونی با نام "چرندوپرند" و با امضای "دخو" توسط مرحوم دهخدا نوشته می شد که در آن دهخدا با زبان طنز به انتقاد از مسائل اجتماعی روز می پرداخت. در روزنامه صوراسرافیل نامه ای از دهخدا خطاب به "ملا نصرالدین" چاپ شده است. که با عنوان "شیخ الاسلام عزاسیندا جناب ملا نصرالدینه تعزیت" چاپ شده بود، دهخدا درگذشت یکی از مخالفان سرسخت مشروطیت را به طنز به ملانصرالدین تسلیت می گوید.در این نامه دهخدا علاقه وافرخود را به "میرزا جلیل محمد قلی زاده" سردبیر ملا نصرالدین چنین ابراز می دارد:
قافقازدا دایان کؤچنده بیر آز
مندن یئتیر ائی صبا، به اعزاز
چوخلوجا سلام، او بی قرینه
قافقازداکی موللانصردینه(1)
همچنین دهخدا با یادآوری خفقان حاکم در ایران چنین می نویسد:
... هر چند کی چوخلو باش کسیلدی
توپلارا جنازه لر آسیلدی
مینلرجه داغیلدی خانومانلار
چوخلوجا ییخیلدی دودمانلار...
به لحاظ فرم و مضمون آثار دهخدا ، شباهت بسیاری به آثار میرزا جلیل محمد قلی زاده دارد. مرحوم دهخدا مطلب بسیاری زیبایی دارد که به تأثیر از "ایراندا حوررییت" میرزا جلیل نگاشته است. دهخدا در لغتنامه سترگ خود با تجلیل از روزنامه "ملانصرالدین" و "علی اکبر صابر" یاد می کند و از صابر به عنوان یکی از بنیانگذاران ادبیات نوین شرق یاد می کند. همچنین وی را با توصیفاتی همچون شمعی که دیگران چون پروانه به گردش در طوافند، کسی که یک شبه ره صد ساله پیمود و نویسنده ای که قرنها از زمان خود پیش بود ، می ستاید.
از دیگر نشریات منتشره در تهران که تحت تأثیر "صابر" قرار داشتند می توان از "پیمان"، "امید" و "بابا شمل" نام برد. در این زمان اشعار صابر در مجلات "دماوند" و "شعله ور" نیز به چاپ رسید.
کتاب دو جلدی "تاریخ ادبیات و مطبوعات ایران در عصر مشروطه" اثر "ادوارد براون" که به همت محمدلو عباسی ترجمه شده است، حاوی پاورقیها و توضیحاتی است که مترجم بدان افزوده است. در این توضیحات و پاورقیها، مترجم تأثیر مطبوعات و ادبیات قفقاز را در دوران مشروطه بر ادبیات ایران نشان می دهد. عباسی همچنین در سری مقالاتی که در نشریه " وطن یولوندا" به روشن سازی تأثیر نویسندگان روزنامه "ملا نصرالدین" در ادبیات ایران می پردازد. علی عسگر هلالیان در مقاله ای با نام "صابر" به نقش این شاعر و تأثیر شگرف او در تفکر اجتماعی ایران پرداخته است. در این مقاله از صابر با عنوان کسی که خود را وقـــف آزادی ایران نمود نام برده می شود. همچنین ترجمه فارسی شعر "نوحه ملی" صابر به عنوان نمونه در این مقاله درج شده است.
سید احمد کسروی در کتاب "تاریخ مشروطه ایران" و "در پیرامون ادبیات" نقش روزنامه "ملا نصرالدین" و اشعار صابر در انقلاب مشروطه ایران ارزنده توصیف می کند. او همچنین در مجله ای که با نام "پیمان" منتشر می کرد شعر معروف "دلبر" صابر را به چاپ رساند. اندکی بعد ترجمه فارسی این شعر نیز در "پیمان" به چاپ رسید.