راهنمای بازارهای مالی ( 1 )

[mahya]

تاریخچه، ارکان و نحوة دادوستد در بازار اوراق بهادار


بازارهای مختلف براساس نیاز دو گروه عرضه‌کنندگان و تقاضاکنندگان محصول مورد دادوستد شکل گرفته‌اند. بی‌شک بازار سرمایه نیز خارج از شمول این قاعده نیست. به این صورت که صاحبان واحدهای اقتصادی به منظور پاسخگویی به رشد روزافزون تقاضا برای محصولات خود به گسترش فعالیت در چارچوب همان واحد یا ایجاد واحدهای جدید اقدام می‌کردند و به همین خاطر نیازمند سرمایة جدید بودند، از سوی دیگر صاحبان پس‌انداز مایل بودند که سرمایة خود را به صورت قرض یا مشارکت، در اختیار واحدهای اقتصادی قرار دهند و در ازای آن بهره دریافت کنند یا در سود آنها شریک شوند. بنابراین بازار اولیة سرمایه با مشارکت صاحبان پس‌انداز به عنوان عرضه‌کنندگان سرمایه و واحدهای اقتصادی به عنوان تقاضاکنندگان سرمایه، شکل گرفت. از آنجا که بازپرداخت سرمایه‌های قرض داده شده به واحدهای اقتصادی در آینده صورت می‌گرفت و تاریخی (سررسیدی) برای مشارکت در واحدهای اقتصادی تعیین نمی‌شد، صاحبان سرمایه نگران این موضوع بودند که در صورت نیاز به سرمایه خود قبل از سررسید چگونه باید به آن دسترسی داشته باشند. در پاسخ به این مشکل بازارهای ثانویة دادوستد اوراق بهادار ابتدا به صورت غیررسمی و در طول زمان، به صورت رسمی و با ساختار مشخص و در چارچوب قوانین و مقررات ایجاد شد. امروزه بازارهای اوراق بهادار با توجه به نقش چشمگیری که در تأمین و تجهیز منابع سرمایه‌ای و هدایت آنها به سوی واحدهای اقتصادی فعال و در واقع تخصیص بهینة منابع دارند، گسترش قابل توجهی یافته است و به دلیل گسترش و پیچیده شدن فعالیت‌های آنها، نهادهای متنوعی با وظایف مشخص در این بازارها ایجاد شده است. اهمیت فراوان این بازارها در اقتصاد کشورها باعث تدوین قوانین و مقررات گسترده و اعمال نظارت دقیق توسط نهادهای نظارتی شده است. بازار سرمایه در ایران، در راستای کاهش تصدی‌گری دولت در اقتصاد و واگذاری فعالیت‌های اقتصادی به بخش خصوصی و به عنوان ابزاری مفید و مؤثر در توسعة اقتصادی مورد توجه و مطالعه قرار گرفت و پس از تدوین و تصویب قوانین و مقررات، فعالیت بورس اوراق بهادار در سال 1346 آغاز گردید.

[mahya]

تاریخچة بورس اوراق بهادار در ایران

بورس اوراق بهادار تهران از پانزدهم بهمن ماه 1346، فعالیت خود را با انجام چند معامله بر روی سهام بانک توسعة صنعتی و معدنی آغاز کرد. در پی آن سهام شرکت نفت پارس، اوراق قرضة دولتی، اسناد خزانه، اوراق قرضة سازمان گسترش مالکیت صنعتی و اوراق قرضة عباس‌آباد در بورس تهران پذیرفته شدند. در آن زمان اعطای معافیت‌های مالیاتی برای شرکت‌ها و مؤسسات پذیرفته شده در بورس، عامل مهمی در تشویق شرکت‌ها به عرضة سهام خود در بورس اوراق بهادار تهران بود.
حجم معاملات در بورس تهران تا سال 1357 افزایش چشمگیری یافت. در نیمة دوم سال 57 با بروز اعتصاب و تعطیلی واحدهای تولیدی و بازرگانی و مبارزة مردم در جریان انقلاب اسلامی، بورس تهران به دلیل بی‌اعتمادی به دولت و وضع مالی شرکت‌ها و فرار سرمایه به حالت نیمه تعطیل درآمد. وقوع جنگ تحمیلی، ملی‌شدن بانک‌ها، بیمه‌ها و صنایع کشور و در نتیجه خروج بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی پذیرفته شده در بورس و جلوگیری از دادوستد اوراق قرضه به دلیل داشتن بهرة مشخص باعث توقف معاملات بورس در سال 1361 شد. در سال 1362 تا حدودی تقاضا برای سهام وجود داشت، ولی به دلیل پایین‌بودن قیمت‌های پیشنهادی خریداران، عرضه‌کنندگان چندان زیاد نبودند. در سال 1363، به دنبال تصمیم دولت مبنی بر واگذاری تعدادی از کارخانه‌های دولتی به کارگران و سایر افراد بخش خصوصی، مبادلات سهام اندکی افزایش یافت و تا سال 1367 افزایش حجم معاملات با نرخ کاهشی ادامه یافت.
پذیرش قطعنامة 598 سازمان ملل متحد از جانب ج.ا.ایران و همچنین تصویب قانون جدید مالیات‌های مستقیم و مهمتر از آن تصویب قانون برنامة 5 ساله اول توسعة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی باعث فعالیت مجدد و رشد حجم معاملات در بورس شد.
اکنون پس از گذشت هفده سال از فعالیت مجدد بورس اوراق بهادار، تعداد 414 شرکت تولیدی، خدماتی و سرمایه‌گذاری در 36 صنعت متفاوت در بورس اوراق بهادار پذیرفته شده‌اند و ارزش بازار بالغ بر 320.778 میلیارد ریال است.


ارکان بازار اوراق بهادار ایران

بازار اوراق بهادار ایران، براساس قانون جدید بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب آذر 1384، به دو بخش نظارتی و اجرایی تقسیم می‌شود:

1- بخش نظارتی:

این بخش، شامل شورای عالی بورس و اوراق بهادار و سازمان بورس و اوراق بهادار است. وظیفة اصلی بخش نظارتی علاوه بر تعیین سیاست‌های کلان بازار اوراق بهادار و تدوین و تصویب مقررات و ضوابط مورد نیاز این بازار، نظارت کامل بر بازار اوراق بهادار به منظور فراهم‌کردن بازاری شفاف، منصفانه و کاراست. این امر از طریق نظارت بر فعالیت ناشران اوراق بهاداری که به عموم عرضه شده‌اند، نظارت بر انجام معاملات و نظارت بر فعالیت نهادها و تشکل‌های فعال در بازار اوراق بهادار از قبیل بورس‌ها، بازارهای خارج از بورس، شرکت سپرده‌گذاری مرکزی، کانون‌ها، کارگزاران، مشاوران سرمایه‌گذاری و سایر نهادها و تشکل‌های فعال انجام می‌شود. البته این نظارت توسط سازمان بورس و اوراق بهادار به عنوان بدنة اجرایی نهاد ناظر و مجری سیاست‌های شورای عالی بورس و اوراق بهادار اعمال می‌شود.

2- بخش اجرایی:

این بخش شامل شرکت سهامی بورس اوراق بهادار، شرکت بورس کالا، و شرکت سپرده‌گذاری مرکزی است. وظیفة اصلی شرکت‌ سهامی بورس اوراق بهادار فراهم کردن امکانات و تسهیلات لازم برای دادوستد اوراق بهادار برای مشارکت‌کنندگان در بازار اوراق بهادار است.در این راستا شرکت سپرده‌گذاری مرکزی هم علاوه بر پشتیبانی از تسویه و پایاپای معاملات، بسیاری از امور مشارکت‌کنندگان در بازار را برای آنها انجام می‌دهد و در واقع دادوستد اوراق بهادار را با توجه به پیچیدگی‌های زیاد آن تسهیل می‌کند.

[mahya]

کارگزاران بورس اوراق بهادار


در بورس اوراق بهادار کشور ما، همانند سایر بورس‌های جهان، به منظور حفظ سلامت معاملات، خریدوفروش اوراق بهادار توسط واسطه‌های رسمی دارای مجوزی صورت می‌گیرد که از تخصص لازم، تجربه و هوشمندی در این زمینه برخوردار باشند. این واسطه‌ها، کارگزار نامیده می‌شوند و مجوز تأسیس و فعالیت خود را از سازمان بورس و اوراق بهادار دریافت می‌کنند. کارگزاران، به حساب مشتری خود وارد بازار می‌شوند و به وکالت از سوی وی اقدام به معامله به نفع او می‌کنند. از این رو با توجه به ماهیت کارکرد کارگزاران، این افراد باید علاوه بر دارابودن تخصص، تجربه و هوشمندی، الزامات اخلاقی مانند صداقت و امانتداری را نیز رعایت کنند. در همین راستا، در تمامی بورس‌های جهان، کمیسیون بورس و اوراق بهادار و سازمان‌های ناظر بر بازار، نهایت کوشش و مراقبت را به عمل می‌آورند تا کارگزاران صداقت و درستی را در کار خود حفظ کنند. این سازمان‌ها به منظور امنیت سرمایه‌گذاری و حفظ منافع سرمایه‌گذاران، ضوابطی را در قانون و مقررات لحاظ و کارگزاران را ملزم به رعایت آنها کرده‌اند. در کنار این سازمان‌ها، انجمن‌های ملی یا اتحادیه‌های کارگزاران اوراق بهادار نیز برای نظارت بر فعالیت اعضای خود مقرراتی تنظیم و اعضا را ملزم به رعایت آنها می‌کنند. در بازار اوراق بهادار ایران نیز سازمان بورس و اوراق بهادار و کانون کارگزاران براساس مقررات خود بر فعالیت کارگزاران نظارت می‌کنند.
کارگزاران می‌توانند علاوه بر واسطه‌گری خرید و فروش اوراق بهادار پس از احراز شرایط لازم و دریافت مجوز مربوط، خدمات زیر را نیز ارائه نمایند:
• ادارة امور سرمایه‌گذاری‌ها به نمایندگی از طرف اشخاص
• ارائة کمک و راهنمایی به شرکت‌ها به منظور نحوة عرضة سهام آنها برای فروش در بورس اوراق بهادار
• راهنمایی شرکت‌ها در مورد طرق افزایش سرمایه و نحوة عرضة سهام و دیگر اوراق بهادار برای فروش در بورس اوراق بهادار
• انجام بررسی‌های مالی، اقتصادی، سرمایه‌گذاری، ارائة خدمات و نظر مشورتی به سرمایه‌گذاران

[mahya]

نحوة دادوستد سهام در بورس اوراق بهادار

هر مشتري تقاضاي خود را برای خرید یا فروش اوراق بهادار از طریق فرم درخواست خرید و فروش به كارگزار اعلام مي‌كند.
فرم درخواست خريد در دو نسخه تنظيم مي‌شود كه نسخه اول آن به كارگزار تحويل داده مي‌شود و نسخه دوم آن نزد خريدار باقي مي‌ماند.
این فرم، از قسمت‌های زیر تشکیل شده است:


1- مشخصات کارگزار و تاریخ درخواست:
در این قسمت باید نام و کد شرکت کارگزاری و تاریخ تکمیل فرم درخواست خرید درج شود.

2- مشخصات سرمایه‌گذار:
در این قسمت، سرمایه‌گذار باید مشخصات کامل خویش را درج کند. از آنجا که این مشخصات و اطلاعات، مبنای تعیین کد معاملاتی[1] سرمایه‌گذار قرار می‌گیرد، صحیح و کامل‌بودن آن از اهمیت خاصی برخوردار است.

3- مشخصات سرمایه‌گذاری:
در این قسمت، سرمایه‌گذار باید مشخص کند که قصد خرید سهام یا حق تقدم چه شرکتی، به چه میزان و با چه قیمتی را دارد. سرمایه‌گذار می‌تواند قیمت سهمی که قصد معاملة آن را دارد در فرم درخواست تعیین نکرده و در ستون تعیین حداکثر قیمت، عبارت "قیمت روز" یا "قیمت بازار" را قید کند. در این صورت کارگزار با بررسی قیمت‌های پیشنهادی برای فروش سهم مورد نظر در سامانة معاملات، سهم را با مناسب‌ترین قیمت (پایین‌ترین قیمت پیشنهاد شده) برای سرمایه‌گذار خریداری می‌کند.

4- نحوة پرداخت:
در این قسمت، مبلغ سرمایه‌گذاری و نحوة پرداخت آن به کارگزار مشخص می‌شود.

5- ملاحظات ویژه:
این قسمت برای مواردی در نظر گرفته شده است که سرمایه‌گذار قصد ارائة توضیحاتی بیشتر از اطلاعات مندرج در فرم را برای کارگزار دارد.

6- تأیید درخواست:
پس از تکمیل قسمت‌های قبل، سرمایه‌گذار و کارگزار محل‌های تعیین شده را در این قسمت امضا می‌کنند.
فرم درخواست فروش در چهار نسخه تهيه مي‌شود كه نسخه اول نزد كارگزار باقي مي‌ماند و نسخه دوم آن توسط كارگزار به بورس تحويل داده مي‌شود، نسخه سوم آن در اختيار فروشنده قرار مي‌گيرد و نسخه چهارم بایگانی خواهد شد.
تفاوت اصلی فرم درخواست فروش با درخواست خرید در قسمتی است که براساس آن، سرمایه‌گذار به کارگزار برای فروش سهام خود و انجام مراحل و تشریفات ثبت و انتقال سهام، وکالت می‌دهد.
تفاوت دیگر، در قسمت مشخصات سرمایه‌گذاری است. در این قسمت، سرمایه‌گذار "حداقل قیمت" پیشنهادی فروش را براساس تجزیه و تحلیل خود تعیین یا در این ستون عبارت "قیمت روز" یا "قیمت بازار" را قید می‌کند. در این صورت کارگزار با بررسی قیمت‌های پیشنهادی برای خرید سهم مورد نظر در سامانة معاملات، سهم را با مناسب‌ترین قیمت (بالاترین قیمت پیشنهاد شده) برای سرمایه‌گذار به فروش می‌رساند.
پس از ارائة فرم درخواست خرید و فروش به کارگزار، درخواست‌ها توسط کارگزار با حفظ نوبت به سامانة معاملات وارد می‌شود. نحوة قرار گرفتن درخواست‌ها در سامانة معاملات به دو عامل قیمت و زمان ورود سفارش به سامانة معاملات بستگی دارد. یعنی نوبت‌های خرید براساس قیمت‌های بیشتر در هر لحظه و نوبت‌های فروش براساس کمترین قیمت در هر لحظه مرتب می‌شوند. در قیمت‌های یکسان، اولویت با سفارشی است که زودتر وارد سامانة معاملات شده است. هر زمان که بهترین قیمت خرید و بهترین قیمت فروش برابر شد معامله بر روی سهام به طور خودکار انجام می‌شود و سفارش‌ها از صف عرضه و تقاضا حذف می‌شوند.
مبلغی که خریدار برای سفارش‌های خرید می‌پردازد عبارت از 4/0 درصد ارزش خرید بابت کارمزد کارگزار و 15/0 درصد ارزش خرید بابت کارمزد گسترش بورس است. برای سفارش‌های فروش، علاوه بر کارمزد کارگزار و کارمزد گسترش بورس، 5/0 درصد از محل فروش بابت مالیات پرداخت می‌شود. حداقل کارمزد کارگزار 15.000 ریال و حداکثر آن 100 میلیون ریال می‌باشد.
معاملات اوراق بهادار هر روز به استثنای روزهای پنجشنبه و تعطیلات رسمی از ساعت 9 الی 12:30 در محل تالار معاملات، توسط کارگزاران و از طریق سیستم معاملات انجام می‌شود.