شرايط شفاعت شوندگان چيست؟



شفاعت اولياى الهى در روز قيامت براى گنه‏كاران، بدون حساب نيست؛ بلكه متوقف بر شرايطى است كه در همين دنيا بايد آن را به دست آورد. در آيات و روايات، براى هيچ فرد يا گروهى تضمين نشده است كه حتماً مورد شفاعت قرار مى‏گيرند؛ بلكه صفات و ويژگى‏هاى كلى كسانى كه از اين نعمت بهره‏مند و يا محروم‏اند، بيان شده است. بر اساس آيات و روايات، شرايط شمول شفاعت نسبت به بنده گنه‏كار، عبارت است از:
يك. رضايت خداوند:
1-1. رضايت از شفيع‏
شفيعان واسطه فيض خدا هستند. به همين جهت شرط اصلى و اساسى شفاعت، اين است كه مورد رضايت و پسند خداوند باشد. شفيعان كسانى‏اند كه خداوند آنان را براى اين كار پسنديده و به آنان اجازه شفاعت داده است. قرآن كريم مى‏فرمايد: «در آن روز، شفاعت كسى سودمند نيست، مگر آن كسى كه خداى رحمان به او اجازه دهد». طه (20)، آيه 109.
1-2. رضايت از شفاعت شونده‏
شفاعت شوندگان بايد مورد رضايت و پسند خداوند باشند؛ يعنى، شفاعت در حق كسانى مؤثر خواهد بود كه در دنيا در مسير اطاعت، بندگى و رضايت خداوند قرار داشتند. قرآن كريم مى‏فرمايد: «و [ شفيعان ]شفاعت نمى‏كنند، مگر براى كسى كه مورد رضايت و پسند خداوند باشد». انبياء (21)، آيه 28.
در حقيقت شفاعت تجلّى اراده و خواست خداوند، مبنى بر بخشش و آمرزش بندگانى است كه در دنيا عقيده و عملشان مورد رضايت خداوند بوده است؛ هرچند دچار خطا و لغزش نيز شده‏اند. شفاعت، پاداشى در حق آنان است.
دو. حفظ اصل ايمان‏
كسانى مورد شفاعت قرار مى‏گيرند كه به سبب گناهان، اصل ايمانشان به خطر نيفتاده باشد. به همين جهت، در منابع دينى آمده است: كافر، مشرك و منافق در روز قيامت مورد شفاعت قرار نمى‏گيرند.
رسول اكرم(ص) فرموده است: «شفاعت براى ترديدكنندگان، مشركان و كافران نيست؛ بلكه براى مؤمنان يكتاپرست است». ميزان الحكمه، ج 4، ص 1472، ح 9482.
سه. عمل به دستورات دينى‏
گنه‏كارانى مورد شفاعت قرار مى‏گيرند كه مطيع دستورات خدا و پيامبر(ص) و اولياى دين باشند؛ يعنى، درست بر خلاف آنچه كه برخى گمان مى‏كنند كه وعده به شفاعت، موجب تشويق افراد به ارتكاب گناه و سرباز زدن از مسؤوليت مى‏شود! در منابع دينى شرط شفاعت، عمل به دستورات دين و اطاعت از خدا و رسول و امامان معصوم(ع) ذكر شده است. كسى كه روش عملى او اطاعت از خدا و عمل به وظايف و مسؤوليت‏هاى دينى بوده؛ لكن گاهى هم دچار لغزش و خطا شده است، شايستگى دريافت رحمت الهى را در آخرت خواهد داشت.
امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «هركس دوست دارد شفاعت در مورد او سودمند واقع شود، بايد در صدد جلب رضايت خداوند برآيد. بدانيد هيچ كس رضايت خداوند را جلب نخواهد كرد؛ مگر با اطاعت از خدا و پيامبر و اولياى الهى از آل محمد(ص)». بحار الانوار، ج 75، ص 220. اين روايت ضمن بيان شرط اساسى شفاعت (رضايت خداوند)، راه جلب خشنودى او را عمل به دستورات دين دانسته است.
از ديدگاه قرآن كريم، علت اينكه شفاعت به حال برخى از اهل دوزخ سودى نمى‏بخشد، عدم پايبندى آنان به احكام و وظايف دينى است: «از اهل دوزخ سؤال مى‏كنند: چه چيزى شما را جهنمى كرد؟ گويند: ما از نمازگزاران نبوديم و بينوا را اطعام نمى‏كرديم، و با اهل باطل، همراه و هم‏صدا بوديم، و روز پاداش را دروغ مى‏انگاشتيم، تا اينكه مرگ ما فرا رسيد. پس شفاعت شافعان به حال آنان سودى نمى‏بخشد». مدثر (74)، آيات 48 - 42.
اهميت عمل به احكام و وظايف دينى، به حدى است كه در مواردى، حتى سبك شمردن و اهميت ندادن به آن، موجب محروميت از شفاعت مى‏شود. رسول اكرم(ص) فرموده است: «شفاعت من به كسى كه نمازش را سبك بشمارد، نمى‏رسد». ميزان الحكمه، ج 4، ص 1472، ح 9485.
چهار. رابطه معنوى شفاعت شونده و شفيعان‏
كسانى مورد شفاعت قرار مى‏گيرند كه در دنيا ارتباط روحى و معنوى خاصى بين آنان و شافعان برقرار شده باشد. كسانى كه نسبت به اولياى الهى محبت و مودّت دارند و در دنيا تحت جذبه هدايت‏گرى آنان قرار گرفته و هم‏فكر، هم عقيده و همراه ايشان بوده‏اند. به درجه‏اى از وحدت و سنخيت روحى با آنان رسيده‏اند، در آخرت نيز مورد شفاعت آنان قرار مى‏گيرند.
در حقيقت، يكى از حكمت‏هايى كه سبب شده خداوند اولياى الهى را در روز رستاخيز، واسطه وشفيع در فيض مغفرت و بخشش خود، به اين افراد قرار دهد، همين رابطه معنوى و سنخيتى است كه در دنيا ميان آنان برقرار بوده است. در روايات گوناگونى بر محبت و دوستى پيامبر اكرم و امامان معصوم تأكيد شده است بحارالانوار، ج 27، ص 158، ح 3؛ كنز العمال، ج 14، ص 399، ح 39057.؛ زيرا اين محبت موجب تقويت رابطه معنوى و سنخيت روحى با آنان مى‏شود. وحدت و سنخيت دو روح، به يگانگى عقايد، اوصاف، روش‏ها و عمل‏ها است. محبت حقيقى، محب را شيفته محبوب كرده و موجب همگونگى در عقايد، اخلاق و سليقه‏ها مى‏شود. محبت و مودّت حقيقى نسبت به پيامبر اكرم و امامان(ع)، از ارتكاب گناه مى‏كاهد و مانع از دلبستگى‏ها و وابستگى‏هاى كاذب مى‏شود.
بر اين اساس «محبت اولياى الهى»، يكى از شرايط شفاعت آنان است تا در پرتو آن محبت، از مغفرت، رحمت و لطف الهى بهره‏مند گردد. ر.ك: محمد شجاعى، تجسم عمل و شفاعت، ص 106. در منابع دينى آمده است:
- «عالم براى كسانى كه با هدايت او ره يافته‏اند، شفاعت مى‏كند». ميزان الحكمه، ج 4، ص 1475، ح 9506.
- «امامان معصوم(ع) براى شيعيان و پيروان خود شفاعت مى‏كنند». همان، ح 9504 و 9505؛ بحارالانوار، ج 8، ص 43، ح 34، 42، 43 و ص 36 و 37.
- «كسانى كه حلقه ارتباط و اتصال به اولياى الهى را گسسته و ولايت امامان را نپذيرفته‏اند، مورد شفاعت آنان قرار نمى‏گيرند». بحار الانوار، ج 8، ص 736، ح 9.
به همين جهت در روايات آمده است: كسى كه ذريه و فرزندان رسول اكرم را آزار دهد، مورد شفاعت آن حضرت نخواهد بود: «به خدا سوگند! براى كسانى كه فرزندان و ذريه‏ام را آزار كرده باشند، شفاعت نمى‏كنم» امالى صدوق، ص 370؛ بحارالانوار، ج 93، ص 218، ح 4..
محرومان از شفاعت:
كافران، دشمنان خاندان رسالت، آزاردهندگان فرزندان و ذريه رسول اكرم و كسانى كه رشته محبت و پيوند روحى با شفاعت كنندگان را در دنيا گسسته‏اند، مورد شفاعت آنان قرار نمى‏گيرند. منكران شفاعت و سبك شمارندگان نماز نيز از ديگر محرومان از شفاعت‏اند. رسول اكرم(ص) مى‏فرمايد: «شفاعت من در روز قيامت حق است، پس كسى كه به آن ايمان نداشته باشد، مورد شفاعتم نخواهد بود» ميزان الحكمه، ج 4، ص 1472، ح 9487؛ كنز العمال، ج 14، ص 399، ح 39059. و «شفاعت من براى گنه‏كاران است، مگر شرك و گناه ظلم». ميزان الحكمه، ج 4، ص 1472، ح 9484.