فهرست مطالب :

»سنگ هاي سازنده مجموعه افيولي ايران

»پراكندگي افيوليت ها

»افيوليت هاي زاگرس

»افيو ليت هاي كرمانشاه

»افيوليت هاي نيريز

»افيوليت هاي ايران مركزي

»افيوليت ملانژهاي شمال تربت حيدريه

»افيوليت ملانژهاي جنوب بيرجند

»ملانژهاي شرق ايران

»افيوليت ملانژهاي شمال مكران

»افيوليت ملانژ شمال نائين

»ملانژ ماكو- خوي

افيوليت هاوافيوليت ملانژهاي ايران

افيوليت به مجموعه اي از سنگ هاي مافيكواول ترامافيك گفته مي شودكه ممكن است منظم يا لايه لايه باشند ويا در اثر تنش هاي زمين ساختي بايكديگر مخلوط شده باشند.به افيوليت؛ كمپلكس افيوليتيٍٍٍ ، سريافيوليتي، آميزه افيوليتي وسر انجام آميزه رنگين گفته شده كه از ميان آن ها واژه آميزه رنگين(كالرد ملانژ) كاربرد بيشتري دارد واغلب به عنوان يك واحد سنگ چينه ايبه كار مي رود كه در ايران بيشتر به صورت نوار هاي باريك هستند و در امتدادطولي اصلي رخنمون دارند.شواهد زمين شناسي وديگربررسي هاي انجام شده نشانگر آن است كه تركيب شيميايي آن ها همانند پوسته اقيانوسي است.لذا پذيرفته شده كه مجموعه هاي افيوليتي ايران، باقي مانده اشتقاق هاي درون قاره اي هستند كه در اثركافتي شدن(Rifting)شكل گرفته اند. داشتن كروميت، سولفيد مس توده اي، كاني هاي گروه پلاتين، عناصر خاكي كمياب و.....از ويژگي هايي است كه به افيوليت ها ارزش اقتصادي مي دهند.

سنگ هاي سازنده مجموعه افيوليتي ايران

درنواحي كه تأثيرتنشهاي زمين ساختي بر روي افيوليت ها كمتر بوده، مي توان يك روند كلي از سنگ هاي تشكيل دهنده زير ديد:

اولترا مافيك ها: عمده ترين سنگ هاي افيوليت ها هستند كه درميان آن ها هارزبورژيت درصد بالاتري دارد.دونيت، لرزوليت، ورليت وبرخي از انواع پيروكسينيت ها به ويژه برونزيت نيز از جمله الترا مافيك هاي افيوليت ها ميباشند.

گابرو ها:پس از الترا مافيك ها فراوان ترين سنگ هاي بازيك دانه درشت هستندكه از نظر سيما و ساخت در بيشتر جاها به صورت توده اي هستند ولي گاهي نيز ساخت لايه اي دارند.در پاره اي از نواحي افيوليتي ايران سنگ هاي گابرويي در اثر دگر سانيبه مجموعه اي عدسي شكل سفيد رنگ متشكل ازگارنت، وزوويانيت،كلريت وگروسولار تبديل شده اند كه رودنژيت نام دارند.

گدازه هاي آتشفشاني: گدازه ها وگاهي خاكسترهاي آتشفشاني از جمله عناصر مهم افيوليت ها هستند كه تركيب كاني شناسي گوناگون وساختار بالشي دارند.تركيب آن ها از لوكوبازالت تا اسپيليت متغير است.

دايكهاي ديابازي وگابروها: دايك هاي ديابازي(گاهي تغذيه كننده)گابروها را قطع ميكنندواز آن ها جوانترند.ميكرو گابروها از سنگ هاي رگه اي افيوليت ها هستندكه سختي زياد ورنگي بسيار تيره دارند و به صورت دايك هاي نه چندان ممتد ويا به شكل عدسي رخ نمون دارند.

سنگ هاي اسيدي نفوذي: ديوريت كوارتز دار وپلاژيو گرانيت ها ازديگر سنگ هاي افيوليت ها هستند كه به صوررت توده هاي كوچك وگاه به صورت دايك ويارگه هاي نازك ديده مي شوند.

سنگ هاي دگرگوني:در افيوليت هاي ايران دو نوع سنگ دگرگوني وجوددارد:

گروه نخست ميكا شيست.گنايس ومرمر با خاستگاه قاره اي هستند وارتباطي به مجموعه هاي افيوليتي ندارند.

گروه دوم در حقيقت افيوليتهاي دگرگون شده اند.

سنگ هاي افيوليتي در دو فاز جداگانه دگرگون شده اندٍٍٍ؛فاز نخست ازنوع گرمابي واستاتيك مي باشد كه بيشتر موجب تغييركاني شناسي سنگها شده است .تشكيل تالك، آزبست و منيزيت از پيامد هاي اين نوع دگرگوني است.فاز دوماز نوع ناحيه اي و نتيجه فشارهاي كوه زايي و بسته شدن كافت قاره اي ميباشد.

قطعات بيگانه: در بسياري از مجموعه هاي افيوليتي ايران قطعاتي از سنگهاي گوناگون با خاستگاه متفاوت وجود دارد.ابعاد اين سنگ ها از كوچك تا بسيار بزرگمتغير است.اين قطعات بيگانه نوعي اوليستوليت (olistolit ) و معرف محيطهاي پر تكاپوهستندكه در اثر فرايند هاي زمين ساختي به مجموعه هاي افيوليتي افزوده شده اند.

پراكندگي افيوليت ها

در طول وبه موازات خط راندگي زاگرس نوارافيوليت-راديولاريت وجود دارد كه ادامه آن درعمان نيز يافت مي شود. افيوليت هايساير مناطق ايران از نوع ملانژ مي باشندو به طور كلي در دو گروه بيان ميشوند:

1) نوار افيوليت-راديولاريتي زاگرس

2) نوار حلقوي ايران مركزي

افيوليت هاي زاگرس

در امتداد و در بلافصل جنوب غربي زاگرس،دوبخش جدا از هم از مجموعه افيوليتي-راديولاريتي رخنمون دارد.دو كمان افيوليتي كرمانشاه و نيريزبخشي از نوار افيوليتي به طول تقريبي 3000 كيلومتر هستندكه به طورناپيوسته از سوريه شروع وپس گذر از جنوب تركيه وزاگرس به عمان مي رود.مقايسه افيوليت هاي زاگرس با ايران مركزي بيانگر 3 تفاوت عمده مي باشد:

1- در نوارافيوليتي زاگرس،رسوبات آهكي تخريبي وتوربيدايت به فراواني يافت مي شود در حالي كه همراهان رسوبي آميزه هاي رنگين ايران مركزي بيشتر از نوع شيل ،توف و آهك هاي پلاژيك است.

2- در آميزه هاي رنگين ايران مركزي،سنگ هاي اسپيليتي و ديابازي نقش مهمي دارند در حالي كه در افيوليت هاي زاگرس مقدار اين سنگ ها ناچيز است.

3- در افيوليت هاي زاگرس،سنگ هاي رسوبي سن پالئوزوئيك و مزوزوئيك دارند اما همراهان رسوبي ملانژهاي ايران مركزي وشرق ايران بيشتر داراي سنگواره هايي به سن سنومانين تام استريشتين مي باشند.

سن افيوليت هاي زاگرس : فسيل شناسي،مدارك و شواهد كمي در تعيين سن اين افيوليت ها ارائه داده است.سن عمومي افيوليت هاي زاگرس كرتاسه پسين اعلام شده است كه البته مطالعات دقيق تري در اين مورد بايد انجام شود.

افيوليت هاي كرمانشاه

در ناحيه كرمانشاه، سنگ هاي افيوليتي به ويژه در ناحيه صحنه و هرسين رخنمون دارند و افيوليت هاي كمان صحنه-هرسين ناميده مي شوند كهشامل:

»نخستين برونزد درشمال شرقي كرمانشاه(ناحيه صحنه) قرار دارد كه متشكل از سنگ هاي اولترا بازيك دانه اي(كوموليت) پريدوتيت است كه ابتدا باسنگ هاي گابروييو سپس با گدازه پوشيده است.اين مجموعه اثري از آميختگي ندارد.

»دومين برونزددرجنوب شرقي مجموعه قبلي قرار دارد و به شدت تكتونيزه مي باشد.در اين مجموعه سنگهاي اولترا بازيك با فلس هاي آهكي و راديولاريتي همراهند.

»سومين برونزد درناحيه هرسين متشكل از يك توده سرپانتينيت است كه در آن ورقه هاي آهكي تبلور مجدديافته ديده مي شود.

افيوليت هاي نيريز

مطالعات مناطق افيوليتي-راديولاريتي نيريز نشانگر آن است كه در اين ناحيه جداشدگي پوسته در زمان ترياس صورت گرفته است.در نيريز فارس قاعده اين رسوبات به خوبي قابل ملاحظه استوبدون دگرشيبي وگسل خوردگي بر روي آهك هاي رسي سازند سروك قرار گرفته و شامل 3 بخش مشخص زير مي باشد:

» بخش زيرين يا بخش رسوبي: قاعده سكانس افيوليت-راديولاريت نيريز را به عنوان يك واحد ليتولوژيك خاص به نام راديولاريتزاگرس معرفي مي كنند.اين واحد شامل مجموعه اي از روراندگي هاي متوالي است كه درمجموع ساختمان فلسي داشته واز نظر ليتولوژي شامل راديولاريت هاي قرمز رنگ همراهبا چرت هاي لايه اي است.

» بخش مياني يا بخش ملانژ: اين بخش بر روي بخش قبلي قرار دارد.ضخامت آن نسبت به دو بخش ديگر،كم وشامل قطعات بيگانه رسوبي وآذرين ميباشد.

» بخش فوقاني يا بخش افيوليتي: در قاعده اين بخش توده افيوليتي به ضخامت چند متر ديده مي شودو بر روي آن مجموعه اي از قطعات آهكي متبلور با دگرگوني ضعيف ديده مي شود.بر روي اين آهك ها افيوليت هاي واقعي وجود دارند كه ضخامت آن به كيلومترها مي رسد.

افيوليت هاي ايران مركزي

افيوليت هاي ايران مركزيبا نام نوار هاي حلقوي ذكر مي شوند كه خرده قاره مركز وشرق ايران مركزي را فراگرفته اند.مهم ترين افيوليت ملانژ هايي كه درتشكيل اين نوار حلقوي شركت دارندعبارتند از:

افيوليت ملانژ ناحيه سبزوار

اين منطقه يكي از عمده ترين مناطق افيوليتي ايران است كه در كنار گسل درونه و در حدود 2000 كيلومتر مربع وسعت دارد.اين مجموعه از سنگ هاي اولترا بازيك تشكيل شده است كه هارزبورژيت قسمت اعظم آنرا تشكيل مي دهد.اين مجموعه بر اثر عوامل تكتونيكي به صورت قطعات بزرگ از گوشته جداشده است.سنگ هاي بازيك تا حد واسط و اسيدي وهمچنين ميكرو گابرو ها و دايك هايديابازي نيز در آن ديده مي شوند.گدازه هاي بالشي از نوع لوكوبازالت تا اسپيليت وحتي كراتوفير متغير است.در اين مجموعه رودنژيت نيز در بسياري از قسمت ها قابل تشخيص است.

عمده ترين رسوبات همراه با آن ،سنگ هاي پلاژيك به همراه كمي راديولاريت است.سن رسوبات سري هاي آتشفشاني همراه با آن به اواخر كرتاسه بالايي نسبتداده شده است.

افيوليت ملانژهاي شمال تربت حيدريه

در اين منطقه سكانس تقريبا كاملي از ساختار يك مجموعه افيوليتي ديده مي شود كه از قاعده به طرف بالا به شرح زير است:

- آمفيبوليت هاي قاعده اي: در نتيجه روراندگي پوسته اقيانوسي بر روي حاشيه قاره،در قاعده افيوليت تشكيل شده اند.

- پريدوتيت هايمتامورفيك: شامل: هارزبورژيت، دونيت، ورليت، لرزوليت و سرپانتينيت.

- سنگهاي كوموليت:كاني هاي تشكيل دهنده در آشيانه ماگمايي در مرحله اول با تشكيل اولترامافيك ها و در مرحله دوم با تشكيل سنگ هاي گابرويي همراه بوده است.

- رودنژيت: در نتيجه متاسوماتيسم سنگ هاي ديگر مانند گابروها تشكيل شده اند.

- مجموعه دايك هاي صفحه اي: در اثر تزريق دايك ايجاد شده اند و عمدتا سنگ هاي ديابازيرا شامل مي شوند.

افيوليت ملانژهاي جنوب بيرجند

در جنوب بيرجند،افيوليت ملانژهاي در هم ريخته وكم وبيش دگرگون شده اي ديده مي شود كه بهصورت قطعات كوچك و گاه بزرگ نفوذ كرده اند و در آن واحد هاي دونيت ، پيروكسينيت ولرزوليت وجود دارد كه گاهي به سرپانتين تبديل شده اند.اين افيوليت ملانژها يك سكانس كامل افيوليتي بوده وداراي شكل قوس مانندي مي باشند.

بين افيوليت مزبور وفيليش هايي كه با سنگ هاي آتشفشاني همراهند، تغييرات تدريجي يافت ميشود:

سرپانتينيت ، شيل هاي سيليسي و آهك هاي قرمز بين لايه اي ،سنگ آهك نازكو متراكم گلوبوترونكا دار.

به طرف جنوب مجموعه ديابازي ميكروملانژ شروع ميشود.در داخل آن قطعات ديابازي درون سيمان آهكي قرار دارد.

يك توده همگن وضخيم ديابازكه در بخش زيرين ساخت بالشي دارد و داراي قطعات قرمز و نامشخصي از موادسيليسي است كه به طرف جنوب دوباره تكرار مي شود.افيوليت ملانژ اين منطقه دگرگون شدهاست.در هم آميختگي اين افيوليت ها پيش از پالئوژن بوده است.سنگ هاي نوع فيليشترشياري در اين منطقه شناخته نشده است.

ملانژهاي شرق ايران

در اثرعمل فرورانش، بخشي از گوشته بالايي و پوسته اقيانوسي به صورت مجموعه درهمي (ملانژافيوليتي) بر جاي مانده است كه متشكل از آمفيبوليت، متا دياباز، پيلولاوا، آندزيت ورسوبات پلاژيك نظير راديولاريت ها مي باشد.همچنين سنگ هاي اولترابازيك، بازيك و حدواسط با در هم ريختگي شديد نيز در اين مجموعه به چشم مي خورد.در حقيقت اين افيوليتها نشانه جدايي بلوك لوت و بلوك افغان از يك پلاتفرم واحد است. در واقع بخشي از اين مجموعه را مي توان يك ملانژ تكتونيكي به شمار آورد.تعيين سن به خاطر درهم ريختگي تكتونيكي با رسوبات جوانتر مشكل است ولي در توده كوه آهنگران به روش K-Ar سن(2/0 +-6/83) ميليون سال به دست آمده است.

افيوليت ملانژهاي شمال مكران

» نوار افيوليت ملانژ جنوب و جنوب غرب كرمان

اين نوار از شمال اسفندقه تامنطقه حاجي آباد به طول تقريبي 360 كيلومتر امتداد دارد.سنگ هاي اين مجموعه شاملانواع اولترابازيك و بازيك تا انواع حد واسط واسيدي است. درناحيه چهار گنبد كه عريضترين بخش اين نوار را تشكيل مي دهد، نظم و ترتيب ويژه اي ديده مي شود و اساسأ شامل 3 بخش زير است:

بخش زيرين شامل واحد هاي رسوبي است و قسمت اعظم آن ماسه سنگ،چرت و آهك به رنگ هاي مختلف است.

» بخش مياني كه در آن تناوبي از سنگ هاي رسوبي با گدازه هاي آتشفشاني زير دريايي ديده مي شوند.

» بخش فوقاني شامل مجموعه اي از سنگ هاي اولترابازيك و عدسي هايي از آهك هاي پلاژيك است.

افيوليت ملانژ شمال نائين

اين مجموعه كالرد ملانژ،از افيوليت هاوسنگ هاي آهكي و راديولاريت تشكيل يافته و در مجموع روندي تتريبا شمالي-جنوبي دارد. قسمت اعظم اين مجموعه شامل پريدوتيت وسرپانتينيت و به مقدار كمتر پيروكسينيت ها وديا باز هاست. تعدادي رگه دياباز ، گابرو و ميكرو گابرو نيز در منطقه ديده مي شوند. به طور محلي سنگ هاي دگرگوني نيز به صورت قطعات كوچكي از شيست هاي دگرگوني ،آمفيبوليت وو سنگ هاي آهكي دگرگون شده در مجموعه افيوليتي ديده مي شوند. از نظرشيميايي سنگ هاي مجموعه افيوليتي ناحيه نائين از يك ماگماي توله ايتي به وجود آمدهاند.

ملانژ ماكو- خوي

اين مجموعه افيوليتي در خارج از كادر مجموعهافيوليت ملانژ حلقوي و در حوالي خوي بيرون زدگي هاي آن ها را مي توان مشاهده كرد. بين مرز ايران و تركيه(در غرب درياچه اروميه) تعدادي از مجموعه هاي افيوليت- راديولاريت به صورت بيرون زدگي هاي نامنظم در امتدادشمال – جنوب ديده مي شوند. اينافيوليت ها از سنگ هاي الترابازيك، راديولاريت، دياباز و مواد توفي- آتشفشاني فراوان تشكيل شده اند. در داخل ورليت هاي خوي نيز رگه هاي گرانيت ديده مي شود. بهنظر مي رسد كه اين ملانژها در گودال هاي حاشيه اي – اقيانوسي زاگرس مرتفع تشكيل شده و از نوع دراز گودال مي باشند.