ارزش غذايي آرتميا در تكثير و پرورش ماهي و ميگو

چكيده :
با گسترش صنعت آبزي پروري و اهميت تكنولوژي در دنيا ، بخصوص در ايران و توسعه روز افزون پرورش انواع ميگو و ماهي در كشور و با توجه به اينكه آرتميا يكي از فاكتور هاي مهم در امر پرورش و تغذيه ميگو است ، از طرفي از نظر اقتصادي ارزش آرتميا و قيمت آن در بازار هاي جهاني رو به افزايش است ميتوان با بهره برداري اصولي و علمي از اين موجود آبزي چه بصورت پرورش مصنوعي و يا استفاده از منابع طبيعي درياچه اروميه در آذربايجان غربي ، علاوه بر تأمين احتياجات داخلي ، با صادرات مقادير مازاد اين محصول بصورت قابل توجهي براي كشور ارز آوري كرد .
در اين ميان درياچه اروميه با حدود 5000 كيلو متر مربع مساحت ، علاوه بر غني بودن از نظر املاح و مواد معدني زيستگاه گونه اي از آرتيما بنام آرتميا اورميانا مي باشد . آرتميا اورميانا يكي از هفت گونه ارتمياي شناخته شده در جهان است و در حالت طبيعي 52% پروتئين و 4% چربي دارد . كه مي توان ميزان چربي آن را در پرورش مصنوعي و غذا دهي دستي به ميزان 14 % افزايش داد .مي توان از آن پس از انجام اعمال غني سازي به عنوان حامل در انتقال انواع مواد غذايي ، ويتامين ها و انتي بيوتيك ها در تغذيه انواع آبزيان استفاده كرد .
در كشورهايي كه بازار آرتمياي جهان در اختيار آنهاست به ازاي هر 100 هكتار زمين براي پرورش آرتميا در مزارع پرورش حداقل 50 نفر كار گر ساده ، 10 نفر كارگر آموزش ديده بكار برده شوند . با توجه به سود آوري كلان ، ارز آوري كمك به رشد و اقتصاد بدون اتكاء به نفت . حل معضل بيكاري اهميت مطالعات انجام شده در اين زمينه را گوشزد مي نمايد .
در اين مقام ارزش غذايي آرتمياي درياچه اروميه با استناد به يافته هاي نگارنده و محققّين مركز تحقيقات آرتميا و جانوران آبزي درياچه اروميه ، مورد بحث و بررسي قرار خواهد گرفت .

مقدمه
آرتميا يكي از انواع مهم و نسبتاً گسترده سخت پوستان است كه از آبهاي لب شور تا آبهاي شور كه ميزان املاح آنها ممكن است تا چند برابر آب دريا باشد زندگي ميكند . اسم علمي اين سخت پوست به زبان لاتين با توجه به شكل ظاهري آن آرتميا ( به معني گوشواره آبي ) مي باشد . قديمي ترين نوشته ها در بارة اين آبزي به سال 1755 ميلادي بر مي گردد . كه توسط Schlosser و Bass Beking تهيه شده بود . در اين گزارش آمده است كه برخي از قبايل آفريقايي از آن به عنوان غذا استفاده مي كرده اند و حتي سرخپوستان و ليبيايي ها از آن به عنوان خوراك انسان استفاده كرده اند. اين محققان آبزي مذكور را براي اولين بار در آبهاي شور منطقه Lymington انگلستان شناسايي و نامگذاري علمي آن در سال 1758 توسط دانشمند سوئدي لينه به نام Artemia Salina انجام گرفت . آرتمياي درياچه اروميه براي اولين بار در سال 1899 توسط شخصي بنام Gunther شناسائي شد و در سال 1976 توسط : Clark و bowen تحت گونة جداگانه اي بنام Artemia Urmiana نام گذاري شد .
از آنجائيكه ارزش غذايي و كار برد آرتميا در تغذيه آبزيان در سال 1933 ، به وسيله Alvin seale در امريكا و در سال 1939 توسط Rollebson در نروژ بيان شد . با روشن شدن ارزش غذايي و كار بردي آرتميا در تغذيه ماهيان پرورشي ، براي اولين بار آكواريوم عمومي سانفرانسيسكو موفق به جمع آوري و خشك كردن تخم مقاوم آن كه اصطلاحاً سيست ناميده مي شود گرديد. و از نيمه دوم قرن 19 به بعد مطالعات و تحقيقات وسيعي در رابطه با مورفولوژي ، اكولوژي ، هيستولوژي ، ژنتيك ، بيوشيمي ،توكسيكولوژي و بيولوژي مولكولي و بسياري از موضوعات ديگر آغاز گرديده و سال به سال گسترش بيشتري يافته است ، در حال حاضر تحقيقات و پژوهش در مورد موضوعات مختلف آرتميا توسط مركز رفرنس جهاني آرتميا در دانشگاه ژنت بلژيك ، مركز آرتمياي يونان و مركز رفرنس كالفرنيا و مركز رفرنس آرتمياي دانشگاه اروميه در حال انجام مي باشد . مطالعات اوليه بر روي درياچه اروميه توسط دكتر احمدي و دكتر آذري تاكامي در سال 1366 آغاز گشت و هم اكنون دكتر آق و دكتر نوري ، و كارشناسان متخصص در مركز رفرنس درياچه اروميه بررسي هاي تخصصي دراين خصوص را هدايت مي كنند .
ارزش غذايي آرتميا اورميانا
آرتميا اورميانا يكي از هفت گونه شناخته شده آرتمياي دو جنسي در جهان است . ارزش غذايي آن در حد مطلوب است و داراي بيش از 52 در صد پروتئين و 4 درصد چربي است و تركيب و ميزان اسيدهاي آمينه و اسيد هاي چرب آن در حدي است كه نياز هاي آبزيان آبهاي شيرين را به طور كامل بر آورده مي سازد . از آن مي توان مستقيماً يا پس از منجمدكردن و يا خشك كردن به عنوان يك خوراك پروتئيني مغذي براي پرورش انواع ماهيان ، ميگو ها و خرچنگهاي آب شيرين استفاده نمود و يا مي توان پس ازغني سازي براي پرورش ماهيان و ميگو هاي آب شور بكار برد . تراكم آرتميا در درياچه اروميه در وضع بسيار خوبي است و سالانه براحتي مي توان صد ها هزار كيلو آرتميا و تخم مقاوم آنرا بدون اينكه به اكوسيستم لطمه اي بخورد از درياچه اروميه صيد نمود . تخم هاي مقاوم آرتميا را مي توان پس از صيد خالص سازي ، خشك و بسته بندي كرد و جهت مصارف آتي و يا فروش آماده نمود . تخم آرتميارا در هر زمان كه لازم باشد در طي 24 ساعت مي توان به لارو تبديل نمود و به عنوان غذايي زنده در اختيار لارو ماهي و ميگو قرار داد .
مقادير پروتئين و چربي آرتمياي درياچه اروميه در مراحل مختلف رشد به درصد :

آرتمياي بالغ
متا ناپليوس
ناپليوس اينستار 1
سيسيت فاقد كپسول
30/52
72/53
74/55
22/56
پروتئين
28/14
62/15
18/16
80/16
چربي

ميزان پروتئين به روش كجدال وچربي به روش سوكسله اندازه گيري شده است . (حسيني1377 ، اكبرپور 1380)
در ابتدا از اين موجود به عنوان غذاي ماهيان اكواريومي استفاده مي شد ولي بعداً با پي بردن به اهميت آن در تغذيه لارو تازه تفريخ يافته انواع آبزيان ، كار برد آن در اين زمينه به طور جدي مورد توجه قرار گرفت به طوريكه امروزه در صنعت آبزي پروري خصوصاً پرورش ميگو به صورت اجتناب ناپذيري با آرتميا پيوند خورده است و آرتميا علاوه بر اينكه يك منبع غذايي با ارزش است داراي خصوصيات و ويژگي هاي فراواني است كه هم براي پرورش دهنده و هم براي آبزيان بي نهايت مهم است .
از نظر بيولوژيك آرتميا عاري از بيماري است ، براي آبزيان قابل قبول است ، براحتي توسط آبزيان ديده مي شود و به سهولت شكار مي شود ، غذايي لذيذ و مطبوع است ، قابل هضم بوده و مغذي است . از نظر مزاياي آن براي پرورش دهنده نيز مي توان گفت ، به سهولت قابل دسترس است و قابليت نگهداري براي مدت طولاني را دارا است ، روند كشت آن بسيار آسان بوده و براحتي سيست ها ضد عفوني مي شوند و مهمتر از اينها از آرتميا مي توان به عنوان حامل انواع مواد غذايي ، ويتامين ها ، آنتي بيوتيك ها و واكسن ها براي تغذيه آبزيان استفاده نمود . (Sorgeloos, 1987)
آناليز هاي انجام شده بر روي ماده خشك آرتميا ( پيش از آنكه به روش انجماد خشك گردد ) و بدنبال آن انجام آماليز هاي ديگر نشان داد كه قابليت تبديل غذايي بالايي دارد ( بيش از 40% ) و ماده خشك آن 6 برابر حالت طبيعي پروتئين دارد . (Ronsivalli . 1987)
آرتميا را مي توان به عنوان يك منبع پروتئيني براي انسان نيز بكار برد . زيرا كه نسبت اسيد هاي امينه اصلي در آرتميا بكل اسيد هاي آمينه بالاتر از مقاديري است كه پزشكان علوم تغذيه براي انسان توصيه كرده اند . از آرتميا مي توان به عنوان خوراك دام و طيور نيز استفاده كرد . بيومس آرتميا به كمك صنايع جانبي به خوراك قابل قبول دام و طيور تبديل مي گردد .
با توجه به نرخ افزايش سالانه جمعيت جهان و ضرورت تأمين پروتئين خوراكي براي آنها ، بهره برداري از منابع طبيعي آبزيان نيز به شكل بي رويه اي افزايش يافته تا حدي كه در سال 1993 ميلادي سهم صيد از دريا ها و اقيانوس ها به 72 ميليون تن رسيد و البته در كنار آن سهم ابزي پروري نيز تا 18 ميليون تن افزايش يافت ولي با رشد جمعيت در سالهاي آتي و كم شدن ذخاير طبيعي آبزيان پيش بيني
مي شود كه تا سال 2010 ميلادي سهم صيد از دريا ها و اقيانوس ها حد اكثر به60 ولي سهم پرورش آبزيان به 30ميليون تن افزايش يابد تكثير و پرورش آبزيان ارتباط تنگاتنگي با تأمين خوراك مناسب و مغذي براي خود آبزيان در طي رشد و بخصوص در اوايل دورة لاروي آنها دارد . كشت و توليد آرتميا از غذا هاي زنده ديگر بسيار راحت تر است و با صرف هزينه و نيروي كار كمتري مي تواند انجام گيرد .
آمار صيد و پرورش ابزيان
1972
1993
2000
2010
صيد آبزيان
53 ميليون تن
72 ميليون تن
60 ميليون تن
60 ميليون تن
پرورش آبزيان
5 ميليون تن
18 ميليون تن
20 ميليون تن
31 ميليون تن

اهميت اقتصادي آرتميا
عرضه سيست آرتميا در بازارهاي جهاني از سال 1950 از دو منبع آن در آمريكا و يك منبع در كانادا آغاز شد . با گسترش تحقيقات پيرامون آرتميا و افزايش استفاده هاي متنوع از آن در ابزي پروري مشكل كمبود سيست آرتميا نمايان گشت .
اهميت آرتميا در صنعت آبزي پروري و مشكلات ناشي از كمبود سيست آن در كنفرانس هاي prouasoli (1969) FAO در سالهاي 1976 ، 1972 و كنفرانسAsean در سالهاي 1977 و 1976 مطرح گشته و به ضرورت استفاده وسيع ان در آبزي پروري در كنفرانس ها جهان ابزيان در سالهاي اخير اشاره شده است .
امروزه توليدات تجاري سيست آرتميا از آرژانتين ، برزيل ،كلمبيا ، چين ، تايلندوارد بازار شده است . اما عرضه سيست هاي نا نرغوب باعث آشكار شدن اختلافات ارزش غذايي گونه ها و سويه هاي مختلف آرتميا گشت . لذا مبناي قيمت سيست آرتميا بر مرغوبيت سيتها از نظر ارزش غذايي خصوصاً از نظر اسيد هاي چرب ، غير اشباع آلي ، اندازه و ميزان تفريخ آنها بستگي دارد. بر طبق آمار در سال 1992 مصرف سالانة سيست آرتميا حدود 2000 تن بر آورد شد كه سالانه حدود 15 تا 20 در صد بر نياز جهاني آن افزوده مي شود ( نوري ، 1375) .
امروزه آمريكا ، برزيل و چين بزرگترين توليد كنندگان سيست و بيوماس آرتميا در جهان مي باشند و آمريكا به تنهايي 70% بازار جهاني آرتميا را دراختيار دارد و سالانه ميليون ها دلار از اين تجارت سود مي برد . جالب اينكه كشورهاي نظير تايلند و ويتنام بدون دارا بودن زيستگاه طبيعي آرتميا و فقط با پرورش مصنوعي آن سالانه هزاران تن بيوماس و سيست آرتميا توليد مي كنند . ايران با بر خور داري از بزرگترين زيستگاه آرتميا يعني درياچه اروميه با وسعت 6000كيلو متر مربع مي تواند با استفاده از هكتار ها زمين غير زراعي حاشيه درياچه اروميه جهت فعاليتهاي توليدي ـ اقتصادي بسيار سود آور و ايجاد اشتغال براي هزاران نفر استفاده نمود. با توجه به تجربيات بدست آمده در نقاط مختلف جهان به طور متوسط به ازاي هر 100 هكتار زمين براي پرورش آرتميا حد اقل 50 نفر كارگر ساده ، 10 نفر كارگر آموزش ديده ، 6 نفر كارشناس و يك نفر متخصص مي توانند در مزارع پرورش آرتميا مشغول به كار شوند (اسكندري ، 1380).
سرمايه گذاري ثابت به ازاي هر 100 هكتار زمين در حدود دو مليارد و پانصد هزار ريال بر آورد مي شود در حاليكه سالانه مي تواند حدود پانزده هزار كيلو سيست خشك و حد اقل 100 تن بيوماس آرتميا توليد كند . با توجه به اينكه ارزش سيست آرتميا در بازار هاي جهاني با توجه به كيفيت آن حدود 120 تا 200 دلار مي باشد . بنابراين فقط ارزش سيست توليدي در يك سال با احتساب پائين ترين قيمت در همان سال اول حدوداً يك ميليون و هشتصد هزار دلار معادل پانزده ميليارد و چهارصد ميليون ريال يعني 3 برابر كل سرمايه گذاري ثابت و غير ثابت مي باشد ( اسكندري ، 1380) . يعني سود آوري اين سرمايه گذاري از همان ابتدا در حدود 10 ميليون ريال به ازاي هر صد هكتار زمين در سال بر آورد مي شود و بي ترديد ميزان سود آوري از سال دوم توليد كمتر از 12 ميليارد ريال نخواهد بود (نوري و آق 1379).
اشكال متفاوت آرتميا براي استفاده در پرورش آبزيان
دليل اصلي استفاده از آرتميا اسيد هاي چرب n-3 آن مي باشد كه در تغذيه انواع آبزيان بسيار موثر است . داراي مزاياي ديگري نيز مي باشد كه در ادامه به آنها اشاره مي شود .
سيست هاي پوسته زدايي شده : كوريون يا پوسته سخت روي جنين آرتميا غير فعال آرتميا را مي توان با مواد شيميايي در طي پرورش پوسته زدايي يا جدا نمود. جنين ها در طي اين عمل ضد عفوني مي شوند، بنابراين هر نوع باكتري روي غلاف سيست موجود باشد از بين مي رود ، از خرده شدن پوسته توسط آبزي جلوگيري مي شود ، اندازة آنها نسبت به ناپلي كوچك بوده و پر ارزش تر است در ضمن زمان تفريخ آنها نيز كوتاهتر مي شود . اين نوع آرتميا بيشتر در پرورش مرحلة پست لاروي ميگوي Penaecid استفاده مي شود .
ناپليوس تازه تفريخ يافته : ناپليوس هاي مرحله اول و دوم لاروي آرتميا احتمالاً بيش از مراحل ديگر آرتميا در پرورش آبزيان مورد استفاده قرارمي گيرند . ارزش غذايي آنها به وجود اسيد هاي چرب غير اشباع خصوصاً EPA مربوط مي باشد . از مزاياي آن مي توان به اندازه كوچك ، دارا بودن مواد ذخيره فراوان ، قابل رويت بودن ، دارا بودن اسيد هاي آمينه و دارا بودن مقادير زيادي آنزيم هاي پروتئولتيك اشاره كرد . از اين ناپليوس ها مي توان در پرورش و تغذيه لاروي كليه ماهيان پرورشي وكليه ده پايان بجز لارو گونه هاي Penaeus استفاده كرد.
متاناپليوس : بدليل كمبود مواد غذايي ذخيره اي تا چندين سال قبل ، از اهميت كمتري بر خور دار بودند ولي در سالهاي اخير با معرفي تكنيك هاي غني سازي آرتميا امروزه در سر تا سر جهان مورد استفاده قرار مي گيرند . مهمترين عاملي كه استفاده از آنها را محدود مي كند . اندازة بزرگ آنهاست كه تغذيه توسط لارو آبزيان را مشكل مي سازد .
آرتميا هاي جوان و بالغ : از مزاياي آن افزايش ميزان پروتئين و كاهش ميزان چربي آنهاست كه در پرورش ميگو براي رشد و بلوغ جنسي سريعتر و در پرورش ماهيان آكواريومي استفاده مي شود .
آرتميا هاي خشك و منجمد تحت سرماي شديد : بيوس آرتميا را مي توان به اين طريق نگهداري كرد بدون اينكه تغييري در تركيب غذايي شلن بوجود آيد . امروزه مصرف آن در پرورش لارو سخت پوستان و ماهيان مورد توجه قرار گرفته است (حسيني ، 1377) .
پيشنهادات
مقدار پروتئين آرتمياهاي بالغ درياچه اروميه كه در آزمايشگاه كشت يافته اند ( 3/52% ) با مقدار پروتئين ارتميا هاي بالغ اخذ شده از خود درياچه اروميه ( 2/52 % ) اختلاف نا چيزي دارد.درعوض ميزان چربي آنها به ترتيب 28/14 % و 93/4 % مي باشد كه اختلاف قابل ملاحظه اي دارد . اين اختلاف بدليل تغذيه دستي در آزمايشگاه با موادي مثل سبوس برنج است .
با توجه به اهميت اسيد هاي چرب ضروري 20:5 , 18: 4, 18:3 كه همگي اسيد هاي n-3 مي باشند ، در تغذيه ابزيان و مطالعه مقادير اسيد هاي چرب در گونه هاي مختلف اين نتيجه بدست آمده كه مقادير اسيدهاي چرب از گونه اي به گونه اي ديگر و حتي در داخل يك گونه در طول يك سال فرق مي كند . در مراحل مختلف رشد آرتمياي درياچه اروميه ، بيشترين ميزان اسيد هاي چرب 20:5 (n-3) را درمرحله متا ناپليوس بخود اختصاص مي دهد .
در كل با توجه به بالا بودن ميزان اسيد هاي چرب 18 كربنه گروه n-3 در آرتمياي درياچه اروميه ، اين گونه جزو گونه هاي مناسب براي تغذيه آبزيان آب شيرين محسوب مي شود .
از آغاز تحقيقات علمي بر روي آرتمياي درياچه اروميه زمان زيادي نمي گذرد در نتيجه اطلاعات كاملي از اين گونه بخصوص در دسترس نمي باشد اين اطلاعات حاصل نمي شود مگر با انجام تحقيقات مكرر و مستمر درمراكز تحقيقاتي تخصصي . يكي از زمينه هاي تحقيقاتي بسيار اساسي در اين ارتباط مطالعه ارزش غذايي آرتميا است كه مي بايستي بطور مستمر و متناوب انجام گيرد .
از سويي با توجه به اهميت اقتصادي آرتميا و نقش آن در پرورش آبزيان و با توجه به اينكه كشت و پرورش انبوه آرتميا در كشور هاي مختلف نظير چين ، تايلند و ويتنام نتايج موفقيت اميزي را بهمراه داشته است انجام طرح هايي جهت اجراي چنين پروژه هايي در ايران بخصوص در اطراف درياچه اروميه ضروري است . كشت و پرورش آرتميا بصورت انبوه مي تواند با توجه به قيمت جهاني آن ( 90 تا 120 دلار در هر كيلو ) مي تواند در زمينه صادرات ميزان زيادي ارز آوري نيز بهمراه داشته باشد .

مهزاد اكبرپور
دانشجوي دامپزشكي ـ عضو باشگاه پژوهشگران جوان


فهرست منايع
آق ، نوري . نقش آرتميا در شكوفائي اقتصادي استان اذربايجان غربي ، طرح تحقيقاتي سازمان مديريت و برنامه ريزي استان آذربايجان غربي ، 1380 .
اسكندري ، آرمين . بررسي كاريولوژي آرتميا اورميانا ، پايان نامه دورة دكتراي دامپزشكي ، 1380 .
اكبر پور ، مهزاد . تعيين ميزان پروتئين و چربي آرتميا اورميانا ، طرح تحقيقاتي دانشجويي مركز تحقيقات آرتميا درياچه اروميه ، 1380 .
حسيني ، سيد حسين . بررسي ارزش غذايي آرتمياي درياچه اروميه با تأكيد بر تركيب اسيد هاي چرب آن در مراحل مختلف رشد ، پايان نامه دورة دكتراي دامپزشكي ، 1377.