مدیریت بحران در سیل:

مدیریت سیلاب به فرایندهای فراگیری در مهار سیل اطلاق می شود که گسترش سیلاب و خسارت ناشی از آنرا تعدیل می کند.

روش های مهار سیلاب:

مهار سیلاب شامل فرایندهای خاصی است که با فراهم آوردن و بهره برداری از سازه های طراحی شده، اثرات تخریبی سیل را رفع یا کاهش می دهد که این امر با انحراف، محدود سازی و یا نگهداری جریان سیلاب تا حدی که از لحاظ اقتصادی توجیه پذیر باشد، انجام می شود:

الف- استفاده از منابع و امکانات موجود

- اصلاح مسیر طبیعی رودخانه از طریق افزایش ظرفیت آبگذری رودخانه با لایروبی

- احداث مخازن ذخیره سیلاب

- استفاده از پروژه های تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب در منطقه

- اجرای مناسب سازه های تقاطعی با احتساب ظرفیت آبگذری مناسب و با دبی طراحی با دوره بازگشت حداقل 50 ساله

(لازم به ذکر است شرکت آب منطقه ای زنجان در امر اجرای پروژه های تغذیه مصنوعی در دشت های استان و همچنین اجرای دیواره های سیل گیر و خاکریزهای طولی و پهنه بندی رودخانه ها فعالیت بسیار زیادی داشته (تقریبا از اوایل دهه 70) و دارد. البته اجرای پروژه های تغذیه مصنوعی علاوه بر مهار سیلاب باعث انباشت آب و افزایش پتانسیل آب زیرزمینی در آن منطقه می شود)

ب- مدیریت حوزه و آبخیزداری که شامل:

1- آبخیزداری

2- اصلاح و تغییر کاربری ارضی

3- احیاء جنگل ها و ایجاد پوششی مناسب از رستنی ها و گیاهان چند ساله

الف- استفاده از منابع و امکانات موجود

مهندسی رودخانه (مدیریت سیلاب در رودخانه ها)

1- برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه ها موجب وقوع فرسایش و گود افتادگی در بالا دست و پایین دست محل برداشت می گردد و این امر پایداری و استحکام سازه ها و تاسیسات آبی را به خطر می اندازد. همچنین بهره برداری بی رویه و رها شدن قطعات درشت (پشت سرند) و نخاله های حاصله به ایجاد موانع در داخل بستر رودخانه های شریانی در اثر برداشت مصالح و کاهش شیب ممکن است رفتار رودخانه های ماندری به خود بگیرد در این حالت مسیر رودخانه وضعیت ناپایداری به خود گرفته و جابه جایی های عرضی و طولی مستمر را به دنبال خود دارد.

برداشت مصالح رودخانه خارج از ظرفیت آورد رودخانه موجب پایین افتادن سطح بستر رودخانه ها می گردد که این باعث آشکار شدن فنداسیون تاسیسات رودخانه ای نظیر پل ها و ایستگاه های پمپاژ و ... می گردد که در نتیجه باعث فرسایش و آب شکستگی در این تاسیسات افزایش یافته و تاسیسات مذکور دچار نشست های زیاد و تخریب شدید می شود.

- طراحی سازه از لحاظ بزرگترین بارندگی محتمل (probable maximum precipitation):

همانطوری که ذکر گردید یکی از عوامل ایجاد سیلاب، سیلاب های مصنوعی که ناشی از شکستن سدها می باشد لذا اولین نکته در طراحی سدها پیش بینی بزرگترین بارندگی در منطقه می باشد.

بالاترین بارندگی محتمل، که بدون ذکر دوره برگشت توصیف می شود بزرگترین بارندگی است که در یک مدت مشخص در یک منطقه با توجه به شرایط اقلیمی و توپوگرافی امکان ریزش آن وجود دارد و بارانی بزرگتر از آن نخواهد بارید. Pmp از این لحاظ حائز اهمیت است که اگر یک سازه هیدرولیکی بر اساس آن طراحی شود چنین سازه ای نباید هیچگاه از نظر بارندگی و سیل در معرض خطر قرار گیرد.

مدیریت مهار سیلاب در رودخانه

- اصلاح مسیر رودخانه: انباشته شدن رسوبات در طول زمان و همچنین کاهش عرض مجاری رودخانه به دلیل عوامل طبیعی و یا مصنوعی از جمله پیشروی کشاورزان به طرف بستر رودخانه نیاز به اصلاح دارد تا باعث افزایش هیدرولیکی رودخانه شود. ابعاد مجرا به شدت جریان ایجاد شده در آن بستگی دارد..

- مهار سیلاب از طریق انحراف آب به مجاری فرعی و یا رودخانه های فرعی امکان پذیر می باشد..

- مخزن و ذخیره سیلاب، هدف اصلی آن انحراف جریان و کاهش اثرات مخرب بوده ولی به عنوان تغذیه مصنوعی و انباشت آب به منظور تغذیه سفره های زیرزمینی منطقه می باشد. حجم ذخیره مورد نیاز در مدت سیلاب، برابر است با تفاضل حجم جریان ورودی به مخزن و حجم جریان خروجی در همان مدت.

ظرفیت ذخیره طراحی در طرح های مهار سیلاب، بسته به شرایط سیلاب طراحی و با در نظر گرفتن محدودیت های آهنگ رها کردن و روش های تنظیم مخزن تعیین می شود.

- جریان سیلاب را در مواردی که شرایط باشد می توان روی زمین های هموار و وسیعی که توانایی جذب بالایی دارد پخش کرد.

- مهار سیلاب با دیواره یا خاکریز: برای محافظت سیلاب منطقه دشت و محدوده اطراف آن، از سازه ای به شکل خاکریز یا گوره و دیواره سیل گیر استفاده می شود که معمولا به صورت موازی با مسیر رودخانه ساخته می شود.

ب- مدیریت حوضه و آبخیزداری که شامل:

اقدامات مدیریتی در حوضه آبریز، از منشا و نقطه شروع جریان آب سطحی آغاز می شود مانند آنچه که در مسیر رودخانه نیز انجام می شود. تمایل این است که شیب مسیر سیل کاهش یابد تا جریان بیشینه کم شود و در نتیجه از اثرات تخریبی در بستر رودخانه و کناره های آن کاسته شود.

مزایا و محدودیت های مدیریت حوضه آبریز: در مدیریت حوضه آبریز تلاش بر این است که مسایل سیل در محل حل شود. یعنی از لحظه ای که بارش، زمین را اشباع می کند و سیل تشکیل می شود. به دلیلی شیب تند کوهستان و شدت زیاد بارندگی مدیریت سیلاب باید بیشتر اعمال گردد به دلیل اینکه مدیریت سیلاب در این مناطق به ساکنان فرصت کافی برای پیشگیری از خسارت به وجود می آورد.

1- احیاء جنگل: جنگل با محدود کردن پدیده فرسایش و تاخیر در جریان سطحی تاثیر به سزایی در کاهش خسارت و خطرپذیری ناشی از این عوامل دارد. جنگل نقش قابل توجهی در جذب باران و گرفتار ساختن آن در بین شاخ و برگ رستنی ها و خاک سطحی دارد. این پدیده در بارش های کم بسیار تاثیر داشته و در بارش های سنگین تاثیر کمی دارد. در این حالت اگر فقط نقش باران را در کاهش سرعت برخورد باران به زمین و تاخیر افتادن آن را در نظر بگیریم همین کاهش سرعت موجب کمتر شدن تراکم خاک سطحی نسبت به سقوط سریع قطره های شده و بدین ترتیب در خاک های رسی از تشکیل لایه غیر قابل نفوذ در سطح خاک جلوگیری می کند. برگ های ریخته شده و سایر رستنی ها باعث کاهش جریان آب سطحی و به تاخیر انداختن رواناب می شود.

2- اثرات کشت و کار: اثر کشت و کار نیز مانند احیاء مراتع و جنگل ها نقش عمده ای در مهار سیلاب ها دارد کشت و کار باعث جذب آب باران و تاخیر در حرکت رواناب می گردد.

3- دستگاه ها و نهادهای مسوول در امر سیل:

وزارت نیرو: (دبیرخانه و مسوولیت کمیته)، وزارت کشاورزی، وزارت کشور، وزارت مسکن و شهرسازی، وزارت راه و ترابری، وزارت علوم و تحقیقات و فناوری، صدا وسیما، سازمان فضایی ایران، جمعیت هلال احمر، سازمان زمین شناسی کشور، سازمان مدیریت و برنامه ریزی

آموزش:

- یکی از مهمترین راههای کاهش و مقابله با خطرات ناشی از سیلاب آموزش همگانی و تخصصی می باشد که در این خصوص رسانه ملی و روزنامه ها و مجلات نقش خاصی دارند. برگزاری نمایشگاه های پیشگیری و آمادگی در برابر سیل و چاپ و توزیع پوسترهای آموزشی با موضوع حفظ حریم و بستر رودخانه می تواند موثر باشد.

با توجه به موارد مشروحه فوق قبل از وقوع سیلاب هشدارهای لازم توسط ارگان های مختلف به مردم اطلاع رسانی می شود. لذا ضروری است قبل از وقوع سیل موارد زیر رعایت شود.

الف- جعبه کمک های اولیه در دسترس باشد.

ب- وسایل با ارزش به طبقات فوقانی حمل شود

ج- رادیو و وسسایل پخت و پز و چراغ قوه به همراه باشد.

د- بسیاری از سیلاب ها در شب رخ می دهند. لذا آماده هرگونه عکس العمل باید بود.

- در هنگام وقوع سیلاب

الف- از ناحیه ای که در معرض خطر سیل است بیرون بروید. این نواحی شامل نقاط پست، دره ها، مسیل ها و آب شستگی هاست.

ب- از اطراف مسیل ها و رودخانه ها دور شوید. هرگز به سمتی نروید که مجبور باشید از عرض رودخانه عبور کنید.

ج- در جریان سیل شنا نکنید

د- در مناطق سیل گرفته رانندگی نکنید.

ه- اگر خودرو به گل نشست فورا آن را ترک کرده و به مناطق مرتفع بروید.

ثاقب عزیزخانی
کارشناس شرکت آب منطقه ای زنجان

منابع و ماخذ:

- کمیته ملی سدهای بزرگ ایران: کاربرد مهندسی رودخانه دز و کارون

- دکتر امین علیزاده: اصول هیدرولوژی کاربردی

- پروفسور اس. ان گش و ترجمه دکتر مسعود قدسیان: مهار سیلاب و مهندسی زهکشی

- کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران و کمیته ملی کاهش اثرات بلایای طبیعی: راهنمای روش های غیرسازه ای مدیریت سیلاب

- بروشور و نشریه های داخلی شرکت آب منطقه ای زنجان