آشنايي با موشك سايدويندر مقدمه
اگر هواپیما و هلیکوپترهای جنگنده و تهاجمی از بهترین و جدیدترین فناوری برخوردار باشند اما مهماتی فراخور نداشته باشند نباید انتظار داشت که در عرصه جنگ کارایی چندانی از خود نشان دهند.پیروزی یا شکست در جنگ در سایه مهمات اثر بخش همچون انواع موشک های هدایت شونده حاصل می گردد.نمونه ای ازمهمات بسیار شناخته شده و موثر د رهواپیماهای جنگنده و رهگیر موشک ضد هواپیما سایدویندر است.
1.معرفی موشک سایدویندر
موشک آمریکایی سایدویندر نوعی موشک کوتاه برد هوا به هوا است که در زمره قدیمی ترین و در عین حال موثر ترین موشک های جهان قرار دارد.در این موشک نیروی الکترونیکی و انفجاری به گونه ای حساب شده در کنار یکدیگر قرار گرفته و عمل می کنند.این موشک روی هواپیمای جنگنده نصب و از آنجا به سمت هواپیما دشمن شلیک و آنرا سرنگون می سازد.سیستم های جستجوگر این موشک باعث می گردد که موشک بتواند به سمت هدف و در نهایت انهدام آن هدایت شود.مهماتی که در چنین قابلیت هایی برخوردار باشند به آنها"مهمات هوشمند"گفته می شود.
شکل گیری بحث"مهمات هوشمند"به دهه پس از جنگ جهانی دوم باز می گزدد.بسیاری از نمونه های اولیه سلاح های هدایت شونده و راداری که در اوایل تولید می شد علاوه بر اینکه هزینه های زیادی به همراه داشتند مشکلاتی نیز در پی داشتند.این تسلیحات دارای حسگرهای راداری بودند اما نمی توانستند فرستنده ها راداری خود را حمل کنند.خلبان برای قفل کردن سیستم هدایت شونده روی هوایپما دشمن می بایست پس از شلیک موشک هواپیما را در یک موقعیت حساس نگه دارد و تا زمانی که موشک هدف خود را پیدا می کرد باید در این وضعیت باقی می ماند.گذشته از این تجهیزات راداری موشک نیز پرهزینه بود و افزایش وزن و حجم موشک را به دنبال داشت.
در سال 1947 یک فیزیکدان آمریکایی بنام بیل مک لین تصمیم به بهینه سازی این موشک گرفت.او در ذهن خود به موشکی می اندیشید که بتواند با مبنا قرار دادن گرمای تولید شده از موتور هواپیما آن را ردیابی کند.در چنین موشکی که ردیابی آن بر اساس گرمای بخش شده از هواپیمای دشمن بود خلبان موشکی با قابلیت"شلیک و رها"در اختیار داشت.در این موشک به جای تجهیزات سنگین راداری از یک سلول جستجوگر گرمایی برای ردگیری هدف استفاده می شد.انجام این تغییرات در سیستم موشک موجب کوچکتر شدن و کم هزینه تر شدن آن می گردید.با هدف محقق کردن این طرح ها بیل با کمک همکاران خود نخستین نمونه های اولیه موشک سایدویندر را طراحی کرد.6 سال بعد اولین آزمایش موفقیت آمیز آن انجام شد.از آن زمان به بعد این موشک در مدل های مختلف ساخته شده که هر مدل آن از قابلیت های جدیدتری برخوردار بود.موشک هوا به هوای سایدویندر محصول کمپانی ریتون موشکی به طول 9/2 متر وزن 85 کیلوگرم و قطر 13 سانتیمتر است که دارای برد 18 کیلومتر و سرعت دو و نیم ماخ می باشد.

2.اجزاء موشک سایدویندر
همان گونه که قبلا گفته شد سیستم جستجوگر موشک با توجه به گرما یا انرژی مادون قرمز که از هدف پخش می شود آن را شناسایی می کند.موشک با پی بردن به این علائم به سمت هدف پیش رفته و به محض برخورد با آن منفجر می شود که در نتیجه منجر به انفجار هواپیمای دشمن می شود.حال به بررسی اجزاء و بخش های موشک سایدویندر می پردازیم:
موتور:که وظیفه آن تامین نیروی رانشی موشک است.
شهپر:که وظیفه آنها تامین نیروی بالا برنده است تا موشک بتواند در وضعیت بالا قرار گیرد.
جستجوگر:که وظیفه آن جستجوی نور مادون قرمزی است که از هدف منتشر می شود.
سیستم الکترونیکی هدایت و کنترل:که وظیفه آن پردازش اطلاعات واصله از جستجوگر و محاسبه مسیر مناسب جهت موشک می باشد.
مجموعه راه انداز سیستم کنترل:که وظیفه آن تنظیم بالک های پرواز با توجه به دستورات ارسال شده از سیستم کنترلر می باشد.
بالک های پرواز:این بالک ها که شبیه به دریچه های بال هواپیما عمل می کند وظیفه دارند تا موشک را در مسیر مستقیم هدایت نمایند.این بالک های متحرک با ایجاد نیروی پسا(مقاومت)در طرفین موشک باعث می شوند تا موشک در مسیر خود پیش برود.
سرجنگی:که وظیفه آن انهدام هواپیمای دشمن(هدف)است.
فیوز یا چاشنی:که وظیفه آن به محض رسیدن به هدف سرجنگی را منفجر نماید.
باطری:که وظیفه آن تامین نیروی الکترونیکی لازم جهت سیستم های الکترونیکی موشک است.
برای پی بردن به چگونگی عملکرد این اجزا با یکدیگر که در نهایت منجر به شلیک موشک و انهدام هدف می شود به تشریح این مراحل می پردازیم:
ابتدا موشکبر زیر بال های هواپیما نصب و بوسیله چند حلقه به لانچر(شلیک کننده موشک)متصل می شود.سپس با استفاده از یک کابل مخصوص سیستم کنترل موشک به سیستم کامپیوتری هوایپما متصل می شود.هواپیما به پرواز در می آید و خلبان از پشت سر هواپیما دشمن حرکت می کند.زمانی که هواپیما در یک موقعیت مناسب قرار گرفت خلبان دکمه فروان آتش را فعال می کند.با فعال شدن این دکمه سیستم کامپیوتری هواپیما به سیستم کنترل موشک فرمان می دهد تا موتور سوخت جامد موشک شروع به سوختن کرده و گاز پر فشاری را تولید می کند که این گاز از عقب موشک خارج می شود.(برای محفوظ نگهداشتن هواپیما از دید دشمن در طول پرواز از سوخت ویژه ای که کمتر دود زا هستند استفاده می شود).در اثر نیروی ایجاد شده موشک از لانچر به سمت هدف شلیک می شود و با سرعت مافوق صوت پیش می رود.(سرعت مدل های فعلی این موشک حدود 5/2 ماخ می باشد.) پس از تمام شدن سوخت موشک به سمت هدف پیش می رود.
در بخش عقبی موشک چهار بال وجود دارد که وظیفه آن ها تامین نیروی رانش لازم به سمت بالا هدف حفظ پرواز موشک است.هر یک از این بال ها مجهز به دیک شپه است که عبارت از یک غلطک فلزی است که شکاف هایی در آن وجود دارد.زمانیکه موشک با سرعت در هوا حرکت می کند جریان هوا باعث می شود که شپهر حرکت مارپیچی به خود بگیرد.
اگر با نحوه عملکرد ژیروسکپ آشنا باشید می دانید که چرخ غلطشی آن بارهای جانبی را که بر آن وارد می شود تحمل می کند.در این صورت حرکت ژیروسکپی باعث از بین رفتن تمایل غلطشی در موشک می شود و حول محور مرکزی خود چرخش می کند.زمانی که موشک در هوا حرکت می کند مجموعه شهپرها موجب حفظ تعادل موشک می شود که همین امر از چرخش سریع مجموعه جستجوگر جلوگیری می کند.لذا جستجو گر می تواند به آسانی هدف را شناسایی نمیاد.

3.ردگیری مادون قرمز
جستجو گر موشک سایدویندر شبیه به ccd دوربین ویدیویی است.این جستجوگر از حسگرهایی برخوردار است که اگر در معرض نور مادون قرمز متصاعد شده از اشیاء داغ قرار گیرند از خود سیگنال الکتریکی تولید می کنند.ار آنجا که جستجوگر همه چیز را بر مبنای"داغی زیاد آن ها"یا"زیاد داغ نبودن"آن ها تشخیص می دهد بنابراین در مقایسه با یک دوربین ویدویی معمولی سیستم مادون قرمز بسیار ساده تر می باشد.از این گذشته جستجوگرهای مادون قرمز نیازی به منبع نوری بیرونی ندارند لذا می توانند در سب روز به خوبی عمل کنند.
در مدل های فعلی موشک سایدویندر مجموعه سنسورهای مادون قرمز در کنار یک سیستم پویشگر مخروطی شکل قرار دارد.سیستم پویشگر مخروطی شکل همواره مجموعه لنزها و آیینه های که نور را به حسگر هدایت می کنند حول یک دایره کوچک حرکت می دهد.در نتیجه این مجموعه متحرک بخش وسعی از آسمان را مورد پویش قرار می دهد.وقتی این مجموعه حول دایره حرکت می کند سیستم کنترل می تواند جایی را که هدف(در نور مادون قرمز آشکار شده) دارای نوسان می باشد تشخیص می دهد.بعنوان مثال اگر هدف در سمت چپ موشک قرار داشته باشد حسگر می تواند در مقایسه با زمانی که مجموعه متحرک به سمت راست معطوف است نور مادون قرمز بیشتری را نسبت به زمانی که به سمت چپ معطوف است آشکار سازد.
4.ردگیری سیستم کنترل
وظیفه اصلی این سیستم این است که تصویر مادون قرمز از هواپیما دشمن را کاملا در مرکز نگه دارد به گونه ای که موشک بتواند به سمت هدف پیش برود.اگر تصویر مادون قرمز از مرکز جابجا شود سیستم کنترل سیگنالی را به مجموعه سر و مکانیزم می فرستد.این مجموعه دارای یک ژنراتور گاز است که گاز متراکم را به پیستون های نئوماتیکی می دهد.این پیستون ها به بازوهایی که بالک ها را به عقب و جلو می کنند متصل هستند.سیگنال فرمانی که از سیستم کنترل ارسال می شود موجب تحریک سولنوئیدهای الکتریکی می شود.این سولنوئیدها به منظور تحریک بالک ها از یک سو به سوی دیگر دریچه های منتهی به این پیستون ها را باز و بسته می کنند.
سیستم کنترل به منظور خنثی کردن هر گونه جابجایی در هدف به یک برنامه"ناوبری نسبی"مجهز است.سیستم کنترل فاصله دور بودن هدف از مرکز را ارزیابی کرده و با توجه به یک برآورد مضاعف زاویه پرواز خود را تنظیم می کند.بعنوان مثال اگر برآورد مضاعف آن 2 باشد و موشک 10 درجه از خط پرواز یا مسیر حرکت خود خارج شده باشد تا 20 درجه مسیر پرواز خود تغییر می دهد.با گذشت یک دهم ثانیه موشک مجددا مسیر خود را ارزیابی و دوباره بالک ها خود را تنظیم می کند.با انجام مکرر این ارزیابی ها و اصلاحات سیستم کنترل یستم کنترل همانند یک بازیکن خط عقب زمین فوتبال که توپ را برای یار خود که در حال دویدن است می فرستد و بر آورد می کند که هنگام فرود آمدن توپ به زمین یار او دقیقا در چه نقطه ای خواهد بود مسیر هدف متحرک را پیش بینی می کند.
5.هدف یابی نوری
سیستم کنترل موشک دارای یک هذف یاب نوری است.این هدف یاب زمانی که هدف در معرض دید قرار می گیرد را مشخص می کند.هدف یاب نوری متشکل از هشت دیود لیزرافشان و هشت دیود حسگر نوری است که در اطراف بدنه بیرونی موشک یا به عبارت دقیق تر در پشت بالک ها پرواز قرار دارند.وقتی موشک در حال پرواز است هدف یاب لیزری به صورت پیابی اشعه های لیزری را رد اطراف موشک پخش می کند.اگر موشک به اندازه کافی به هدف نزدیک شده باشد اشعه های لیزر از بدنه هواپیما به دیودهای حسگر برگشت داده می شود.با این عمل سیستم کنترل در می یابد که موشک کاملا به هدف نزدیک شده و بلافاصله سرجنگی را تحریک می کند.

6.سرجنگی wdu-17/b
موشک فعلی سایدویندر با خود سرجنگی از نوع wdu-17/b که وزن آن 9 کیلوگرم است حمل می کند.این سرجنگی متشکل از مجموعه پوسته,مواد انفجاری pbxn-3 دارای قابلیت انفجاری بسیار شدید,صفحه های بوستر,یک ابزار راه انداز و تقریبا 200 میله تیتانیومی می باشد.وقتی آشکارساز هدف(هدف یاب) هواپیمای دشمن را شناسایی می کند مکانیزم فیوز را تحریک کرده که در نتیجه خرج انفجاری از طریق راه انداز به صفحه های بوستر فرستاده می شود.خرج انفجاری دریافت شده از راه انداز مواد انفجاری دارای احتراق پایین را در کانال های صفحه بوستر آرایش می زند که در نتیجه پالت های انفجاری که در اطراف مواد انفجاری با قدرت انفجاری بسیار بالایی قرار گرفته اند آتش می گیرند.با آتش گرفتن این مواد انفجاری فوق العاده قوی حجم عظیمی از گازهای داغ خارج می شود.در اثر وقوع نیروی انفجاری شدید گاز میله های تیتانیوم را منفجر کرده به گونه ای که این میله ها تبدیل به هزاران تکه می شوند و با سرعت زیاد در هوا حرکت می کنند.اگر سرجنگی از محدوده هدف دور شود تکه های تیتانیوم پخش شده در هوا بدنه هواپیما دشمن را متلاشی خواهند کرد.در برخی موارد موشک دقیقا به سمت اگزوز هواپیما دشمن می رود و آنرا از درون منفجر می کند.از انجا که نیروی ناشی از انفجار شدید تکه های فلزی حلقوی شکلی را در تمام جهات پراکنده می کند.به این سرجنگی(wdu-17/b) اصطلاحا سرجنگی انفجاری تکه تکه شونده اطلاق می شود.
مواد منفجر شده سایدویندر مدل aim-9x در مقایسه با مواد منفجره مشوک سایدویندر aim-9m به لحاظ شدت انفجار هیچ گونه تفاوتی با هم ندارند اما با این حال موشک سایدویندر aim-9x دو ویژگی مهم دارد که شانش یافتن هدف را در آن بیشتر می کند.ویژگی اول اینکه جستجوگر این موشک به نحوی طراحی شده که دید سیستم جستجوگر را افزایش می دهد به گونه ای که می تواند به خوبی موقعیت هوایپمای دشمن را که دقیقا در جلو هواپیما حامل موشک سایدویندر قرار نگرفته است را مشخص کند.
ویژگی دوم این که سایدویندر aim-9x از یک مجموعه بردار رانش جدید برخوردار است که باعث ایجاد تحرک بیشتر و جرخش های سریع تر آن در آسمان می شود.نحوه کار این سیستم به این صورت است که بر علاوه بر اینکه بالک های پرواز را به گردش می اندازد سیستم کنترل نیز به منظور تبدیل جریان گازهای داغ موتور موشک پره ها با استفاده از نیروی رانشی باعث چرخش موشک می شوند.به عوان مثال زمانی که پره ها گاز به سمت راست هدایت می کنند نیروی رانشی قسمت عقب موشک را به سمت چپ می راند و قسمت جلو موشک نیز به راست کشیده می شود.این امر باعث می شود که موشک بتواند خیلی سریع تغییراتی را در مسیرش ایجاد و هدف خود را که با سرعت زیاد در حال حرکت است تعقیب می کند.
تغییرات بوجود آمده در موشک سایدویندر برخورداری از سیستم های هدایت و کنترل بهبود یافته و سایر ملحقات دیگر موجب روز آمد شدن و رقابتی شدن آن گردیده است.با وجود این که نیم قرن از بکارگیری گسترده سایدویندر می گذرد این موشک در آینده همچنان در زمره برترین سیستم های موشکی جهان خواهد بود.