مقدمه و اهميت بيماري :

هاري يک بيماري عفوني حاد (آنسفاليت) و کشنده ويروسي است که به دو شکل تحريکي (هاري خشمگين) و ساکت (هاري فلجي) ظاهر مي شود.اين بيماري مخصوص گوشتخواران اهلي و وحشي بوده انسان و ساير حيوانهاي خونگرم پستاندار، به طور تصادفي و اغلب از طريق حيوان گزيدگي به آن مبتلا مي شوند.

اهميت بيماري هاري به دلايل زير است:
بيماري هاري
مقدمه و اهميت بيماري :
هاري يک بيماري عفوني حاد (آنسفاليت) و کشنده ويروسي است که به دو شکل تحريکي (هاري خشمگين) و ساکت (هاري فلجي) ظاهر مي شود.اين بيماري مخصوص گوشتخواران اهلي و وحشي بوده انسان و ساير حيوانهاي خونگرم پستاندار، به طور تصادفي و اغلب از طريق حيوان گزيدگي به آن مبتلا مي شوند.
اهميت بيماري هاري به دلايل زير است:

1. ميزان کشندگي بالا ( صد در صد) ، به طوری که پس از ظهور علائم باليني چه در انسان و چه در حيوان ، قابل درمان نبوده و بيمار محکوم به مرگ خواهد بود.
2. افزايش روند موارد حيوان گزيدگي در انسان ، به طوري که به ناچار سالانه مبالغ زيادي صرف خريد سرم و واکسن ضد هاري جهت درمان پيشگيري آسيب ديدگان مي شود.
3. تلفات دام و خسارت هاي اقتصادي ناشي از اين بيماري که در دام ها ايجاد مي شود.

روند سالانه حيوان گزيدگي در ايران رو به افزايش است ؛ به طوري که در 100000 نفر جمعيـت اين ميزان از 1/35 مورد در سال 1366 به 151 مورد در سال 1381 رسيده است. بر اساس بررسي هاي آماري در استان هاي مختلف ، بيش از 85% از موارد حيوان گزيدگي توسط سگ اتفاق مي افتد که بيشتر اين موارد به سگ هاي خانگي و سگ گله اختصاص دارد و متاسفانه علت اصلي آن ، عدم قلاده گذاري است.
افزايش ميزان حيوان گزيدگي در انسان ، طي سال هاي اخير را مي توان به دلايل مختلفي مربوط دانست . از جمله اجراي برنامه هاي آموزشي در جهت بالابردن سطح آگاهي مردم در زمينه خطرهاي ناشي از گاز گرفتن توسط حيوان و اهميت درمان پيشگيري به موقع در عدم بروز علائم هاري در انسان از يک طرف وکاهش فعاليت کميته هاي اتلاف سگ هاي ولگرد از طرف ديگر دانست.

عامل بيماري:

عامل هاري ، ويروسي از گروه rna و نروترپ متعلق به رابدوويروس ها و جنس ليساويروس ها است. تمام انواع اين جنس شباهت آنتي ژنيک دارند و با استفاده از آنتي بادي منوکلونال به گروههاي فرعي متعددي تقسيم شده که هر يک در مناطق جغرافيايي ويژه اي مشاهده مي شوند.رابدو ويروس ها حدود 180 نانومتر درازا و 75 نانومتر پهنا دارند که شبيه فشنگ بوده و دريک انتها مسطح و در انتهاي ديگر محدب و از دو قسمت زير تشکيل شده است.
1. قسمت مرکزي
شامل ريبونوکلئوپروتئين فشرده مارپيچي با ژنوم rna بوده که به وسيله غشاي خارجي احاطه شده است. در اين قسمت دو پروتئين ديگر شامل فسفوپروتئين و پلي مراز نيز به ريبونوکلئوپروتئين ها متصل است.
2. غشاي خارجي
از جنس ليپوپروتئين و داراي دو پروتئين ماتريکس و گليکو پروتئين است. گليکوپروتئين ها بر جستگي هاي سوزني شکلي هستند که محکم روي غشاي خارجي چسبيده اند و در اتصال ويروس ها به سلول ميزبان و توليد آنتي بادي خنثي کننده نقش دارند. حلال هاي چربي ، ويروس هاري را از بين ميبرند. اين ويروس تحت تاثير خشکي و حرارت 56درجه سانتيگراد طي يک ساعت ، اشعه ماوراء بنفش ، فرمالين و اتانول 40 تا 70 درصد ، ترکيب هاي آمونيوم چهار ظرفيتي ، آب و صابون بنزالکانيوم کلرايد يک درصد غير فعال مي شود.
راه هاي سرايت بيماري به حيوان و انسان:
1. گاز گرفتن
اصلي ترين راه سرايت بيماري ، گاز گرفتن به وسيله حيوان هار است. البته از طريق کشيده شدن پنجه آغشته به بزاق حاوي ويروس هاري ( به ويژه در گربه و گربه سانان ) نيز بيماري منتقل مي شود.
2. پوست
از طريق پوست سالم ، هاري سرايت پذير نيست ؛ ولي از راه کوچکترين خراش يا زخم در پوست ، اين بيماري منتقل مي شود.
3. نسوج مخاطي
ويروس هاري از طريق مخاط آلوده نيز به انسان و حيوانهاي ديگر منتقل مي شود. بنابراين ، سگ ها و گربه هاي به ظاهر سالم که در اواخر دوره نهفتگي بيماري هاري هستند و هنوز علائم باليني هاري در آنها ظاهر نشده است از طريق ليسيدن لب ، چشم و بيني کودکاني که با آن ها بازي مي کنند بيماري هاري را انتقال مي دهند.
4. تنفس
سرايت هاري از طريق تنفس ، به ويژه در غارهاي محل زندگي خفاش هاي آلوده ، امکان پذير است.
5. دستگاه گوارش
انتقال از اين راه بعيد است؛ ولي حيوان گوشتخوار ممکن است به ندرت از طريق خوردن لاشه حيوان هاي مرده در اثر ابتلا به هاري به اين بيماري مبتلا شوند. به هر حال بايد از خوردن گوشت و فرآورده هاي دام هاي مبتلا به هاري خودداري کرد.
6. جفت
از آن جا که در يک بررسي ، ويروس هاي هارط را از جنين ، رحم و تخمدان هاي يک حيوان ماده جدا کرده اند ، انتقال هاري از طريق جفت امکان پذير نيست.
7. وسايل آلوده
ويروس هاري بسيار حساس است و در مقابل نور و خشکي به سرعت از بين مي رود ؛ بنابراين هاري از طريق وساطل آلوده فقط در موارد استثنائي منتقل مي شود.
8. انسان به انسان
تا به حال ، موارد معدودي انتقال هاري از انسان به انسان از طريق پيوند اعضا در دنيا گزارش شده است ( دو مورد نيز از ايران در پيوند قرنيه در سال 1373) بنابراين ، پيوند از جسد آلوده به ويروس هاري ممکن است باعث انتقال بيماري شود و به همين دليل ، هرگاه علت مرگ معلوم نبوده يا علائمي مبني بر آلودگي دستگاه عصبي مرکزي در هنگام مرگ وجود داشته باشد ، بايد از پيوند عضو يا بافت جسد جلوگيري شود.
همچنين در بررسي سال 1985 در پاکستان ابتلاي تعدادي نوزاد به هاري ناشي از آلودگي شخص ختنه کننده بود که مراحل آخر دوره نهفتگي بيماري را طي مط نموده و طبق سنت محل ختنه را به بزاق خود آغشته کرده است. بنابراين در نگهداري و پرستاري از شخص مبتلا به هاري بايد تمام جوانب احتياط رعايت شده و ضمن استفاده از وسايل حفاظتي کامل ، لوازم و وسايل بيمار را با دقت هر چه بيش تر ضد عفوني کرد. به علاوه پزشکان موظفند در برخورد با هر مورد آنسفاليت و فلج به بررسي سابقه حيوان گزيدگي بيمار نيز توجه نمايند.
علائم بيماري در حيوان:
تمام پستانداران خونگرم اهلي و وحشي به بيماري هاري حساس هستند و ميزبان هاي مختلفي موجب گسترش وسيع هاري مي گردند . طي بررسي هاي مختلف کارشناسان انستيتو پاستور ايران روي خفاش هاي نقاط مختلف ايران تا کنون مورد ثبتي مشاهده نشده است.
دوره نهفتگي در سگ و گربه معمولا 2 تا 3 هفته و گاهي چند ماه است . در خصوص بروز علائم هاري در حيوان بايد به اين نکته مهم توجه داشت که در برخي موارد 3 تا 10 روز قبل از بروز علائم باليني در سگ و گربه ويروس موجود در بزاق حيوان مي تواند بيماري را منتقل کند. به عبارت ديگر اگر بزاق سگ و گربه در زمان گاز گرفتن به ويروس هاري آلوده باشد علائم باليني حداکثر تا 10 روز بعد در حيوان ظاهر شده و خواهد مرد. به همين دليل پس از هر گاز گرفتن توسط اين دو حيوان بايد آنها را تا 10 روز در قرنطينه نگه داشت. پس از طي دوره نهفتگي اولين علامت بيماري تغيير در رفتار و عادت هاي حيوان است ؛ به نحوي که يا بيش از اندازه به صاحب خود انس و الفت پيدا مي کند و مثل اين که از او کمک مي طلبد يا عصباني و بدخو شده غذاي خود را به دليل اختلال در بلع به خوبي نميخورد.پيشرفت بيماري در برخي موارد به صورت فلجي ( هاري ساکت) بوده حيوان به گوشه اي پناه مي بردو ابتدا دست ها، سپس پاها و بعد ساير اندام ها فلج شده و در نهايت به علت فلج دستگاه تنفسي مي ميرد؛ ولي در بيشتر موارد پس از دوره تغيير رفتار حيوان پريان و مضطرب و کم کم وحشي و درنده ( هاري خشمگين ) مي شود و به گاز گرفتن سنگ و چوب و اشياي مختلف پرداخته و محل زندگي خود را ترک مي کند و بدون هدف به هر جايي مي رود و به هرکس و هر حيوان سر راه خود حمله ميبرد . در نهايت پس از مدتي در اثر دوندگي زياد و گرسنگي و تشنگي به علت عدم قدرت بلع کف از دهانش سرازير شده و پي در پي زمين ميخورد. صداي پارس حيوان خشن ناموزون و بريده بود و درندگي در چهره اش هويدا است . در اغلب موارد مردم سگ ها را ميکشند و اگر فرار کنند به زودي در اثر فلج دستگاه تنفسي خواهند مرد. گربه پس از طي دوره نهفتگي به محل تاريکي مي رودو از طريق پنجه کشيدن مشابه گاز گرفتن سگ يا گرگ ، هاري را انتقال مي دهد . در واقع از آنجا که از طريق ليسيدن دائم پنجه هاي خود را به بزاق آغشته مي کند با پنجه کشيدن بر دست و پا يا صورت انسان يا حيوان ديگر هم مي تواند با ايجاد خراش ويروس هاري را منتقل کند.

علائم باليني در انسان

دوره بيماري هاري به چهار مرحله تقسيم مي شود:
1. مرحله نهفتگي

اين مرحله به طور معمول در انسان 15 روز تا 3 ماه و به طور متوسط 1 تا 2 ماه ( 75% موارد کمتر از 3 ماه ) به طول مي انجامد. ولي از چند روز تا بيش از 3 ماه حتي تا چند سال هم مشاهده شده است. طول دوره نهفتگي به شدت زخم ، تعداد جراحت و محل آنها بستگي دارد،به نحوي که گاز گرفتن صورت زودتر موجب بروز علائم بيماري مي شود، سوش ويروس آلوده کننده ، همچنين سن و گاز گرفتن از روي لباس يا وسايل حفاظتي نيز در طول دوره نهفتگي تاثير دارد. البته بايد در نظر داشت در برخي موارد طولاني بودن دوره نهفتگي هاري ممکن است سبب فراموشي و گزارش غلط از تاريخ دقيق گاز گرفتن شود. همچنين به دليل تعدد و شدت زخم هاي ايجاد شده در کودکان نسبت به بزرگسالانو در نتيجه ورود ويروس هاي بيشتر به بدن آنان طول دوره نهفتگي ممکن است کوتاه تر باشد.
2. مرحله بروز علائم اوليه ( غير اختصاصي)

اين مرحله به طور معمول 4-1 روز ( حداکثر 10 روز ) به طول مي انجامدو در پايان دوره نهفتگي ويروس هاري به محل اتصال عصب و عضله يا انتهاي اعصاب حرکتي سطحي نفوذ کرده و به طرف نخاع و سيستم اعصاب مرکزي حرکت مي کند. در زمان آشکار شدن علائم ، ويروس هاري را ميتوان با عيار بالا در سيستم اعصاب مرکزي يافت. علائم اوليه غير اختصاصي هاري عبارتند از :بي‌قراري‌ و تحريك‌پذيري‌
خستگي‌
تب‌ خفيف‌
سرفه‌
گلودرد
افزايش‌ بزاق‌ و اشك‌ علايم‌ مراحل‌ پيشرفته‌ (10-2 سال‌ بعد) عبارتند از:
انقباض‌ شديد عضلات‌ گلو كه‌ بلع‌ را غيرممكن‌ مي‌سازد.
پرفعاليتي‌ و رفتارهاي‌ تهاجمي‌
گيجي‌
تب‌ بالا
ضربان‌ قلب‌ نامنظم‌
تنفس‌ نامنظم‌
3. مرحله حاد عصبي
اين مرحله احتمالا بسته به سوزش ويروس به دو شکل ظاهر مي شود:
الف) شکل تحريکي يا خشمگين:
علائم فعاليت حرکتي شديد شامل دويدن و دست و پا زدن، تحريک پذيري و عدم آرامش، توهم، نگراني و هيجان، مشخصه اين شکل بيماري است. ترس از آب علامتي است که در اين شکل در بيشتر موارد ديده مي شود و موجب انقباض هاي ديافراگم و عضله هاي تنفسي مي شود. همچنين نسيم ملايم ، نور شديد، صداي بلند و لمس کردن ممکن است موجب تحريک پذيري و انقباض عضله هاي حنجره و حلق و ساير عضله هاي تنفسي شود.افزايش ترشح بزاق و اختلال در بلع موجب شکل مشخص بيماري هاري شود.خواب آلودگي ، توهم، حالت تهاجم، انقباض هاي عضلاني ، علائم مننژيت ، تشنج و فلج موضعي به سرعت ظاهر مي شود. اختلال هاي خلقي دوره اي ايجاد مي شود و با پيشرفت بيماري تا زماني که بيمار وارد کما شود دوره هاي سلامت کوتاه مي شود. در معاينه، درجه حرارت بدن ممکن است بيش از 6/40 درجه سانتيگراد باشد؛ اختلال سيستم عصبي اتونوم شامل گشاد شدن نامنظم مردمک، افزايش ترشح اشک، بزاق، تعريق و کاهش فشار خون وضعيتي است
همچنين شواهد فلج اعصاب حرکتي فوقاني شامل ضعف ، افزايش واکنش تاندون هاي عمقي و واکنش کف پايي(بابنسکي) مثبت هميشه وجود داشته ، فلج تارهاي صوتي نيز شايع است؛ دوبيني، فلج عضلات صورت و نوريت عصب اپتيک نيز مشاهده مي شود.

افزايش تعداد تنفس و حتي آپنه ديده مي شود ؛ اختلال ريتم قلب شايع بوده و به خصوص تاکي کاردي فوقي بطني وبرادي کاردي به دليل اختلال فعاليت پايه هاي مغز يا ميوکارديت اتفاق مي افتد. در اکثر موارد بيماران طي يک تا دو هفته دچار کما شده و با وجود مراقبت هاي شديد به دليل نا رسلئي تنفسي يا کلاپس قلبي عروقي فوت مي کنند.
ب) شکل ساکت يا فلجي:
دوره بيماري در اين شکل به طور معمول طولاني تر از هاري خشمگين است. شکل فلجي کمتر شايع است(20 درصد موارد). مهم تر اينکه در اغلب موارد تشخيص داده نمي شود و برعکس فرم هيجاني ترس از آب و نسيم و افزايش فعاليت يا تشنج به طور معمول وجود ندارد. علائم اين شکل عبارتند از : ضعف در اندام گاز گرفته شده و به تدريج در ساير اعضا ، و عضله هاي صورت در اوايل اين مرحله؛ کاهش هوشياري و اختلال در حس؛ فلج پائين رونده مشابه پلي نوروپاتي التهابي حاد ( سندروم گيلن باره) يا فلج چهار عضو به طور قرينه ؛ نشانه هاي مننژه ( سردرد و سفتي گردن) ممکن است اتفاق بيافتد و در نهايت ، بيمار دچار خواب آلودگي و کما مي شود. گاهي بيماري به شکل هيجاني تغيير مي يابد.
4. مرحله کما و مرگ
در نهايت ابتلا به بيماري هاري به مرحله کما مي رسد و بيمار به علت نارسائي و آپنه يا کلاپس قلبي عروقي مي ميرد.
از شروع علائم باليني تا مرگ به طور متوسط 4 تا 7 روز طول مي کشد . در موارد نادر با مراقبت هاي شديد از بيماران ، طول عمر بيشتر مي شود؛ ولي عوارض دير رس شامل ترشح ناکافي هورمون آنتي ديورتيک، ديابت بي مزه ، اختلال در ريتم قلبي، عدم استحکام عروقي، سندرم نارسايي تنفسي بالغين (ards) ، خونريزي گوارشي، کاهش پلاکت ها و ايلئوس پاراليتيک ايجاد ميشود.




راهاي سرايت:

۱ ـ اصلی ترین راه سرایت بیماری از طریق گازگرفتن به وسیله حیوانات می باشد. در مورد گربه و گربه سانان از طریـــــق پنجه کشیدن انتقال بیماری صورت می گیرد، زیرا گربه دایماً مشغـــــــول لیسیدن پنجه ها یش می باشد و پنجه ها آلوده به بزاق می شوند و در موقع پنجه کشیدن می تواند ویروس را از طریق خراش به انسان منتقل نماید.

۲ ـ راه پوست:
بیماری هاری از راه پوست سالم قابل سرایت نیست، ولی اگر کوچکترین خراش یا زخمی در پوست وجود داشته باشد قابل سرایت می باشد.
۳ ـ راه مخاط ها :
سگها و گربه های به ظاهر سالم که در اواخر دوره نهفتگی بیماری هاری هستند می توانند ویروس را از طریق لیسیدن مخاط لب ـ چشم و بینی به صاحبان خود منتقل نمایند.
۴ ـ انتقال از راه دستگاه گوارش:
انتقال بیماری از این طریق بعید به نظر می رسد، ولی باید از خوردن گوشت و سایر فرآورده دامهای مبتلا به هاری خودداری نمود.

انواع واكسن هاي هاري :
واكسنهاي تهيه شده بر روي جنين تخم مرغ يا اردك ( زنده خفيف حدت يافته )
واكسنهاي كشت سلولي ( ياخته هاي ديپلوئيد و يا تيره هاي سلولي )
واكسنهاي تهيه شده بر روي نسج مغزي ( واكسن كشته كامل يا نسبي )

اقدامات درمان پيشگيري در مورد افراد حيوان گزيده :
افرادي كه مورد گاز گرفتگي حيوانات قرار مي گيرند اگر بلافاصله و در اسرع وقت به مراكز درمان پيشگيري مراجعه و تحت اقدامات درمان پيشگيري قرار گيرند مي توان از ابتلاي به بيماري هاري در آن ها جلوگيري كرد.

اين اقدامات عبارتند از :
1. ويروس هاري از محل زخم زدودن و خارج ساختن:
مهم ترين قسمت پيشگيري از هاري ( تا 50% ) رعايت كامل همين نكته است ، براي اين كار لابلاي زخم را با آب تميز و صابون ( با استفاد ه از برس ) حداقل به مدت 5 تا 10 دقيقه عميقاَ شستشو و در جريان آب روان قرار دهيد.
2. خارج کردن کف صابون از لابلاي زخم :
با استفاده از شيلنک آب يا پيستوله آب پاش و بوسيله برس، زيرا باقي ماندن صابون بعضي مواد ضد عفوني کننده را که بدنبال شستشو مورد استفاده قرار خواهد گرفت خنثي مي کند.
3. قطع کامل قسمت هاي له شده و نکروزه.
4. ضد عفوني زخم با الکل 4 تا 70 درجه يا محلول بتادين 1% يا ساير مواد ضد عفوني کننده.
5. زخم حيوان گزيدگي را نبايد بخيه زد ، چون ويروس هاري بيهوازي بوده و در مقابل نور و اکسيژن هوا خاصيت حياتي خود را از دست مي دهد.البته در مورد زخم هاي بسيار عميق که شريان هاي خونريزي دهنده دارند استثنائاً مي توان شريان را بخيه زد که در اين صورت مي بايستي مقداري سرم ضد هاري را در داخل زخم انفيلتره نمود.
6. تزريق سرم ضد هاري :
بخصوص در گزش توسط حيوانات وحشي ، متواري شدن حيوان مهاجم ، زخم هاي عميق و متعدد بويژه در ناحيه سر وصورت و گردن يا نوک انگشتان ( 20 واحد به ازاي هر کيلو گرم وزن ، نصف آن در عضله و نصف ديگر در داخل و اطراف جراحت ، اگر بيش از 5 ميلي ليتر باشد در دو محل جداگانه تزريق گردد ).
7. تزريق واکسن ضد هاري :
در پنج نوبت در روز هاي 0 ـ 3 ـ 7 ـ 14 ـ 30 ( + 90 ) حتماً در عضله دلتوئيد، در اطفال کمتر از 2 سال در ناحيه فوقاني جانبي ران (10 ـ 7 روز بعد از واکسيناسيون آنتي بادي در بدن شخص ظاهر مي شود).
نكته : در افراد زير دز اوليه واكسن 2 به برابر افزايش مي يابد: بيماري مزمن (نظير سيروز كبدي) ، نقص ايمني مادر زادي يا ابتلا به ايدز ، مصرف كورتيكو استروئيد ها و داروهاي ضد مالاريا ، فقر غذايي ، مرا جعه با تاخير (48 ساعت يا بيشتر) ، در افراديكه تزريق واكسن و سرم لازم باشد ولي سرم در دسترس نباشد.

عوارض واکسن : ندرتاً سرخي و تورم ناحيه تزريق ، تورم غدد لنفاوي مجاور و گاهي سردرد ، سرگيجه ، تهوع ، درد هاي عضلاني ، خارش و کهير ( که با مصرف آنتي هيستامين و کورتون و اپي نفرين برطرف خواهد شد) آنسفاليت ، بسيار ندرتاً 4 ـ 1 هفته بعد از واکسيناسيون.
8. تزريق سرم و واکسن ضد کزاز .
9. آنتي بيوتيک تراپي: ه منظور پيشگيري از عفنت هاي ثانويه ( پني سيلين ، آموکسي سيلين ، سفالکسين ) به مدت 10 ـ 7 روز.


10. تحت مراقبت قرار دادن حيوان مهاجم :
به مدت 10 روز، اگر حيوان تلف شد واکسيناسيون تا آخر ادامه مي يابد، و اگر سالم بود حيوان مسلماً هار نيست و ادامه واکسيناسيون لازم نيست.
11. نمونه برداري از حيوان مهاجم مشکوک.

برنامة كنترل و پيشگيري در سطح مراكز بهداشتي درماني:
1. آموزش مردم در زمينة اهميت بيماري ، راههاي سرايت و راههاي جلوگيري از ابتلا به بيماري
2. ايجاد هماهنگي بين واحدهاي مختلف مستقر در سطح منطقه از قبيل شهرداري ـ دامپزشكي ـ محيط زيست ـ بخشداري و...جهت اقدامات مربوط به بهسازي محيط و جمع آوري و دفن صحيح زباله ـ اتلاف سگهاي ولگرد و..
3. جلب همكاري و مشاركت مردم در زمينة جمع آوري و دفن صحيح زباله؛
4. آموزش دامداران و روستائيان در زمينة همكاري با مسئولين دامپزشكي جهت شناسايي و قلاده زدن و واكسيناسيون سگ هاي خانگي و گله عليه هاري؛
5. آموزش دامداران در زمينة عدم كشتارهاي غير مجاز.

نکات مهم در درمان پيشگيري هاري
1. تحت نظر گرفتن فقط براي سگ و گربه اهلي است، و در حيوانات ديگر که دوره کمون متغيير دارند مصداق ندارد.
2. اگرواکسن تمام شده بود سرم را تزريق كرده و بعد از رسيدن واکسن، دوز اوليه را 3-2 برابرو در جاهاي مختلف بدن تزريق كنيد.
3. اگر سرم تمام شده بود و تزريق سرم لازم بود دوز اوليه واکسن را 2 برابر تزريق نماييد.
4. سرم هاري و سرم کزاز بايستي دور از محل واکسن همنام خود تزريق شوند.
5. گزش موش خانگي و موش صحرايي و خرگوش نياز به درمان هاري ندارد. ولي به شستشو، واکسن کزاز و آنتي بيوتيک نياز دارد.
6. در صورت وجود حساسيت قبلي به آنتي بيوتيکها ( کلر تتراسايکلين، استرپتومايسين ، نئومايسين وآمفوتريسين b ) واکسن هاري با احتياط مصرف شود و در صورت بروز حساسيت به اين آنتي بيوتيکها يا پروتئين مرغي0واکسن، از آمپولهاي آنتي هيستامين ، اپي نفرين و کورتيکواستروئيدها استفاده شود.
7. در ايران تا بحال هاري در خفاش گزارش نشده است ولي در کشورهاي ديگر مثل آمريکا از منابع اصلي است.
8. پنجه کشيدن گربه (به علت ليسيدن پنجه) همانند گاز گرفتگي در نظر گرفته ميشود و درمان هاري ميخواهد.
9. از مصرف کورتون و داروهاي مضعف ايمني تا يک ماه پس از آخرين دوز واکسن خودداري شود.
10. از مصرف ويالهاي سرمي با تغيير رنگ خودداري شود.
11. گاو، گوسفند، شتر يا بزي که توسط حيوان هار گزيده شده، بايد هرچه زودتر ( حداکثر در يک هفته ) زير نظر دامپزشک ذبح شده و طبق نظر دامپزشک عمل شود.
12. عوارض واکسن ضد هاري نادر بوده و گاهي سبب سرخي و تورم ناحيه تزريق، تورم غدد لنفاوي مجاور، سر درد، سرگيجه، تهوع، دردهاي عضلاني، خارش و کهير ميشود، انسفاليت بسيار نادر بوده و در صورت بروز 4-1 هفته بعد رخ ميدهد.
13. عوارض سرم ضد هاري نادر بوده، گاهي سبب تب و کمي درد ميشود ( آنافيلاکسي، تورم عصبي عروقي و عوارض کليوي بسيار نادر است ).
14. در زنان حامله و افراد حساس به پروتيين مرغي از واکسن pcec استفاده نشود و در عوض از واکسنهاي vero يا hdc استفاده شود ( بقيه درمان مثل فرد بدون بيماري قبلي است ).
15. اگر فرد گزيده شده پس از 7 روز از زمان گزش مراجعه کند تزريق سرم هاري ارزشي ندارد.

هاری تا چه حد خطر آفرین است؟
هاری تقریبا همیشه به مرگ فرد منتهی می‌شود و مرگ و میر، به دلیل نارسایی و فلج قلبی، تنفسی معمولا هفت تا 25 روز پس از ظهور نشانه‌های بیماری روی می‌دهد. بنابراین، اگر سگ، گربه یا یك حیوان اهلی شما را گاز گرفت لازم است حیوان را گرفته و در جایی حبس كنید تا توسط دامپزشك مورد معاینه قرار گیرد. چنانچه یك حیوان وحشی شما را گاز بگیرد باید در صورت امكان حیوان را كشته و مغزش را برای هاری به آزمایشگاه ارسال كرد. راكون های وحشی، راسوها، خفاش ها، گرگ‌ها و روباه‌ها عموما مبتلا به‌هاری‌اند مگر آنكه خلافش ثابت شود بنابراین از تماس با این حیوانات وحشی خودداری كنید.
اگر جایی زندگی می‌كنید كه خفاش در آن منطقه زیاد است و آنجا خوابیدید و بعد از بیدار شدن متوجه شدید كه خفاشی در اتاق شما یا فرزندتان وجود دارد، خفاش را بكشید و لاشه آن را برای آزمایش بفرستید. در غیر این صورت فرض را بر این قرار دهید كه خفاش مبتلا به بیماری هاری بوده و با شما یا كودك تان تماس دارد بنابراین به پزشك مراجعه كنید تا همه اقدامات درمانی برایتان صورت گیرد.
درمان شامل تجویز آنتی بادی است كه نیمی ‌از آن مستقیما به داخل زخم و نیمی‌دیگر به عضله مجاور تزریق می‌شود. ممكن است پزشك شما را تحت یك دوره واكسیناسیون پنج مرحله ای هم قرار دهد. دوز اول به‌همراه آنتی بادی تزریق می‌شود و دوز های بعدی 3، 7، 14 و 28 روز پس از دوز اول تزریق می‌شود.
طرز برخورد با هاری
1. زدودن و خارج كردن ویروس هاری از محل زخم، مهم ترین اقدام برای درمان پیشگیری از ابتلا به‌هاری است. می‌توان ادعا كرد كه درصد بالایی از پیشگیری به رعایت كامل همین نكته مربوط است. باید بلافاصله و به طور فوری لابه لای زخم را با آب تمیز و صابون، حداقل به مدت 5 تا 10 دقیقه و به طور عمقی شست و شو داد. سپس باید كف صابون را از لابه لای زخم با استفاده از شلنگ آب یا پیستوله آب پاش و جریان آب روان خارج كرد. چرا كه باقی ماندن صابون اثر بعضی مواد ضد عفونی كننده مورد استفاده پس از شستشو را خنثی میكند.
2. ضد عفونی كردن زخم با محلول بتادین یا الكل اتیلیك 40 تا 70 درصد و یا سایر مواد ویروس كش.
3. خودداری از بخیه زدن فرد حیوان گزیده شده زیرا ویروس هاری بسیار حساس بوده و در مقابل نور و اكسیژن هوا،‌ قدرت بیماری زایی خود را از دست می‌دهد.
4. تزریق واكسن ضد هاری. واكسن ضد هاری لازم است در سه یا پنج نوبت تزریق شود. در صورتی كه حیوان مهاجم فقط سگ یا گربه تحت نظر بوده و حیوان مهاجم پس از گزش، سالم (بدون علامتی از بیماری) باشد، ‌می‌توان واكسیناسیون را در سه نوبت تزریق كرد.


وظایف گروه های بهداشتی در زمینه پیشگیری هاری‌:

۱ ـ آموزش عموم مردم در مراجعه به موقع در هر نوع حیوان گزیدگی:

با توجه به اینکه اکثر مرگ و میر های انسانی بر اثر عدم اطلاع و آگاهی در مراجعه به موقع و سریع جهت واکسیناسیون اتفاق افتاده و برخی فکر می نمایند که تنها سگها بیماری را منتقل می نمایند آموزش این مطلب که کلیه حیوانات وحشی مثل گرگ ، شغال، روباه و … و کلیه حیوانات اهلی مثل سگ، گربه، الاغ، گاو، گوسفنــــد، شتر و … می تواند بیماری را منتقل نماید، بسیار مهم است.

۲ ـ آموزش مسایل پیشگیری از هاری در سطح مدارس با ترغیب دانش آموزان به مقاله نویسی، نقاشی و اهدای جوایز به آنها و جلوگیری از نزدیک شدن و آزار و اذیت آنها به سگها
۳ ـ کاهش موارد حیوان گزیدگی در سطح منطقه
۴ ـ خودداری از نگهداری سگ و گربه در منزل مگر در موارد استثنایی که در این صورت باید حتماً سگ قلاده داشته و واکسیناسیون او کامل باشد.
۵ ـ شناسایی سگهای صاحبدار بدون قلاده و همکاری با مأمورین دامپزشکی جهت واکسیناسیون و قلاده گذاری آنها
۶ ـ خودداری از تردد سگهای صاحبدار در معابر عمومی و جلوگیری از تماس آنها با سگهای ولگرد
۷ ـ همکاری با مأمورین بخشداری و شورای اسلامی روستا در اهمیت اتلاف سگهای ولگرد
۸ ـ جمع آوری زباله و خودداری از ریختن زباله و پس مانده های غذایی در اطراف منازل و معابر عمومی
۹ ـ دادن تذکر کتبی به افرادی که به هر نحو موجبات حیوات گزیدگـــی را به دفعـــات فراهم می نمایند.
۱۰ ـ اطلاع سریع از بروز هر گونه تغییر رفتار در حیوان به مأمورین دامپزشکی و مرکز بهداشت
۱۱ ـ شستشوی محل جراحت فرد حیوان گزیده با آب و صابون و ضدعفونی کردن آن و ارجاع فوری آن به مرکز بهداشت شهرستان جهت واکسیناسیون
۱۲ ـ نظارت بر ادامه واکسیناسیون فرد مجروج با بررسی کارت واکسیناسیون و در صورت عدم مراجعه، پیگیری، آموزش، راهنمایی سپس اعلام سریع آن به مرکز بهداشتی و درمانی.