بخش بالايي كرتاسه در زاگرس

[bib@kl]

بخش بالايي كرتاسه در زاگرس
چهار سازند ايلام، گورپي، تاربور و اميران، نشانگر بخشي از سنگ‎هاي كرتاسة بالايي زاگرس هستند. بخش پاييني سازند ساچون نيز سنگوارة ماستريشتين دارد.

سازند آهكي ايلام : سازند ايلام به دو رخسارة عميق و كم عمق ديده مي‎شود. برش الگوي اين سازند كه نشانگر رخساره‎هاي عميق است، در پايانة شمال باختري كبيركوه در 12 كيلومتري شهرستان ايلام اندازه‎گيري شده است. در اين بُرش، سازند ايلام شامل 190 متر سنگ‎آهك‎هاي رسي دانه ريز پلاژيك خاكستري رنگ با لايه‎‎بندي منظم و ميان‎لايه‎هاي نازك شيل، و سن سانتونين – كامپانين است.
وجود قلوه‎هاي درشت هماتيت در پاية بُرش الگو، نشانگر ناپيوستگي رسوبي است كه ممكن است به سازند سَروَك و يا سورگاه باشد. ولي مرز بالايي آن با سازند گورپي همساز است.
رخساره‎هاي كم عمق سازند ايلام در نواحي فارس و خوزستان، گسترش دارد كه شامل سنگ‎آهك‎هاي قلوه‎اي است كه همچنان سن سانتونين تا كامپانين دارد. در برخي نقاط مي‎توان ارتباط بين انگشتي دو رخسارة پلاژيك و كم عمق سازند ايلام را ديد.

سازند شيلي گورپي : بُرش الگوي اين سازند در تنگ پابده در شمال مسجد سليمان (ميدان نفتــي لالي) 320 متر ستبرا دارد، ولي پيش از معرفــي اين بُرش، به اين واحد سنگي « مـارن دزك »، « مارن‎هاي گلوبيژرينا »، گفته مي‎شد كه شامل سازند گورپي و سازند پابده بود.
در بيشتر نواحي زاگرس، سازند گورپي شامل مارن، شيل‎هاي خاكستري مايل به آبي است كه ميان‎لايه‎هايي از سنگ‎آهك‎هاي نازك رُسي دارد و به دليل زود فرسا بودن، سيماي آن فرسوده است. در فارس داخلي، رخسارة آهكي سازند تابور، به طور بين انگشتي جانشين سازند گورپي مي‎شود. اگرچه مرز زيرين گورپي با سازند ايلام (درزير) تدريجي دانسته شده، ولي سطح هوازده در اين مرز مي‎تواند نشانگر دگرشيبي خفيف باشد. در نقاطي كه ايلام وجود ندارد، گورپي روي سَروَك بوده و در اين حالت، ناپيوستگي رسوبي پيش از سازند گورپي آشكارتر است. مرز بالايي سازند گورپي با سازندهاي مختلف است. در لرستان مرز بالايي گورپي با شيل‎هاي ارغواني سازند پابده با شواهدي از دگرشيبي فرسايشي است. سازند گورپي، در همه جا همزمان نيست. در نواحي فارس و خوزستان مرز زيرين گورپي، سانتونين و مرز بالايي آن ماستريشتين است. در لرستان، لايه‎هاي زيرين به سن كامپانين و لايه‎هاي بالايي تا پالئوسن ادامه دارد. سازند گورپي، سنگ پوش مخازن نفتي سَروَك است.
اين سازند (گورپي) داراي دو عضو آهكي رسمي (امام حسن، سيمره) و يك عضو غير رسمي (آهك منصوري) است (مطيعي، 1372).
« عضو آهكي امام حسن » 114 متر سنگ‎آهك‎ رُسي، ستبرلايه، ريز دانه و خاكستري به همراه ميان‎لايه‎هاي مارن است. به دليل سختي بيشتر، در درون شيل‎هاي گورپي برجستگي دارد. اين عضو بيشتر در لرستان و فروافتادگي دزفول ديده شده است.
« عضو آهكي سيمره » شامل سنگ‎آهك‎هاي قهوه‎اي رنگ داراي دو كفه‎اي‎هاي نوع لوفا است و در مقايسه با بخش آهكي امام حسن، رخسارة كم عمق‎تري دارد.
« عضو آهكي منصوري » يك سنگ‎آهك نريتيك منقطع در سازند گورپي است كه در باختر خوزستان برونزد دار، ولي به سمت شمال خاوري ناپديد مي‎شود.

سازند آهكي تاربور : سازند آهكي تاربور يك واحد سنگ‎چينه‎اي از نوع ريف‎هاي روديستي است كه در فارس داخلي توسعه دارد. به همين‎رو، بُرش الگوي آن در كوه گَدوان و در نزديگي روستاي تاربور در استان فارس مطالعه شده است. در محل الگو، سازند تاربور حدود 527 متر سنگ‎آهك‎هاي توده‎اي با مقدار فراواني صدف است كه ميان دو واحد كمي هوازدة سازند گورپي (در زير) و سازند ساچون (دربالا) قرار دارد. همبري آن با واحد زيرين (گورپي) هم‎شيب و ناگهاني است ولي در مرز بالايي آن مقداري قلوه‎هاي آهني وجود دارد كه به يك ناپيوستگي رسوبي اشاره دارد.
سنگواره‎هاي گوناگون به ويژه لوفتوزياLoftusiaو سايدروليتسSiderolitesنشانگر زمان كامپانين – ماستريشتين و شرايط ريف ‎است. وجود برخي سنگواره‎هاي گروه خامي و ترياس سبب شده بود تا اين سازند به سن ژوراسيك و يا ترياس دانسته شود كه اين تصور نادرست است (مطيعي، 1372).
سنگ‎هاي آذرين با ساخت بالشي به صورت بين لايه‎اي و يا سنگ‎هاي آذرين دروني بازيك، متعلق به ترشيري بالايي نيز در اين توالي تداخل دارند (مطيعي، 1372).
گفتني است كه از فارس داخلي به سوي جنوب باختر، سازند تاربور تغيير رخساره مي‎دهد. نخست به سنگ‎آهك‎هاي نازك لايه با منشأ عميق و سپس با رخسارة شيلي سازند گورپي جانشين مي‎شود.

سازند آواري اميران: سازند آواري اميران شامل حدود 871 متر سيلت سنگ و ماسه‎سنگ به رنگ سبز زيتوني تيره تا قهوه‎اي و مقداري سنگ‎آهك‎ و كنگلومرا با رخسارة فليش گونه است، به همين‎رو، گاهي با نام فليش‎هاي اميران از آن ياد مي‎شود. در حوالي خرم‎آباد، بخش پاييني فليش‎هاي اميران كنگلومرايي است كه به آن « بخش كنگلومراي خرم‎آباد » نام داده‎اند (مطيعي، 1372).
سازند اميران فقط در شمال خاوري لرستان برونزد دارد. به همين دليل بُرش الگوي آن در تاقديس اميران، در كنار راه انديمشك – خرم‎آباد (نزديك روستاي معمولان) اندازه‎گيري شده است. مرز پاييني اميران با مارن‎هـــاي خاكستــري رنگ سازند گورپــي هم‎شيب و تدريجــي است. مرز بالايــي آن ممكن است بــه « سنگ‎آهك‎هاي تله‎رنگ » و يا « كنگلومراي كشكان » باشد. اميران به طور جانبي به سازندهاي گورپي و پابده تبديل مي‎شود.
سازند اميران زمان گذر و در لرستان به سن پالئوسن و در ناحية كرمانشاه – خرم‎آباد به سن ماستريشتين است.