در اين نوشتار ابتدا به بحث مختصرى پيرامون نوع و رنگ پوشش نيروهاى نظامى در عصر پيامبرصلى الله عليه وآله و خلفاى پس از او تا عصر عباسيان پرداخته مى‏شود، آنگاه تلاش‏هاى آنان براى يك‏سان سازى نوع پوشش نيروهاى رزمى جهت هماهنگى و تشخيص نيروهاى خودى از د شمن، تشريح مى‏شود. سپس از دو نوع نشان با عنوان لوا و رايت، در سپاه رزم آن روزگار، سخن به ميان آورده و تفاوت‏ها، كاركردها و جايگاه آنها در لشكر اسلام بر مى‏شماريم و سير تحول آن را از عصر پيامبرصلى الله عليه وآله تا عصر عباسيان دنبال مى‏كنيم.

پوشش نظامى و پرچم، از جمله مباحثى است كه از ديرباز مورد توجه نيروهاى نظامى بوده است. پوشش و البسه‏ى نظامى، در طى اعصار دچار تحول و تكامل شده و همواره به سوى يك‏سانى و متحد الشكل شدن پيش رفته و سرانجام جزء لاينفك سازمان رزم و نيروى نظامى گشته است. پوشش جنگى در ميان همه‏ى اقوام و ملل تا حدودى با پوشش غير جنگى متفاوت بوده و بر حسب نوع تخصص و رسته‏ى جنگ‏جو در جنگ، تغيير مى‏يافته است.

آنچه در اين مقاله مورد توجه ما مى‏باشد، پوشش يك‏سان نظامى است كه در عصر اسلامى همواره مورد عنايت پيامبرصلى الله عليه وآله و نيز ساير خلفا و فرماندهان جنگ قرار داشته است. پوشش يك‏سان، بيش‏تر با هدف شناسايى نيروهاى خودى از دشمن، تعيين جايگاه قبايل و اقوام و نهايتاً نظم و انسجام نيروى نظامى در نظر گرفته شده است. پرچم يا به عبارت عربى و اسلامى آن لوا و رايت نيز به همين هدف از زمان‏هاى دور مورد توجه بوده است.

در ابتدا پرچم در اسطوره‏هاى ملت‏هاى مختلف داراى معنا و مفهومى خاص بوده و چه بسا ممكن است طرح آن از همان اسطوره‏ها به ميدان واقعى جنگ تسرى يافته باشد. از پرچم كاوه‏ى آهنگر، كه تكه‏اى از لباس چرمين آهنگرى او بود و براى دادخواهى عليه ستم و ستمگرى به كار برده شد، تا پرچم چينى‏ها كه اژدهاى اسطوره‏اى رودخانه‏ى گنگ يا زرد بر آن نقش بسته است و نيز از پرچم عقاب عصر رسول خداصلى الله عليه وآله، تا پرچم سياه ابومسلم خراسانى و نيز پرچم سرخ خرم دينان و پرچم سبز علويان، همه و همه ا ز يك طرف رمز، نشانه، زبان و علامتى است براى بيان انديشه‏ها، عقايد، مذاهب و احساسات درونى يك ملت، قوم و يا يك نژاد و از طرف ديگر علامتى است براى شناسايى نيروهاى خودى از دشمن و يا جايگاه قبيله و نيروهاى آن در جنگ.

وجود پرچم در سپاه و به اهتزاز در آمدن آن، مايه‏ى دل‏گرمى و تقويت روحيه‏ى جنگ‏جويان و سقوط آن به معناى شكست و مايه‏ى نوميدى آنان بود. چه جان‏هايى كه براى به اهتزاز نگه داشتن پرچم‏ها در جنگ فدا شدند و چه شمشيرهايى كه براى سقوط آن بر پرچمداران فرود آمدند.

در اين مقاله برآنيم تا نقش و جايگاه پوشش يك‏سان رزم و نيز پرچم را كه در عصر اسلامى از آن به لوا و رايت ياد مى‏شد تشريح نماييم و سير تحول آن را از عصر پيامبرصلى الله عليه وآله تا عصر عباسيان، بيان كنيم.


پوشش و البسه‏ى نظامى‏
يكى از امور ضرورى در هر سازمان رزمى، نوع پوشش نظامى نيروهاى جنگ‏جو مى‏باشد. هر چند در روزگار گذشته به اين مسأله چندان اهميتى داده نمى‏شد، ولى بعدها به ويژه در قرون متأخر، امر يك‏سان سازى پوشش نظامى به طور كامل مورد توجه قرار گرفت. فلسفه و هدف اصلى در اين مورد، يك‏سان سازى ظاهرى نيروها و ايجاد نظم و انضباط در آنان، تشخيص نيروهاى خودى از نيروهاى دشمن در منطقه‏ى جنگى و شناخته شدن نيروهاى جنگ‏جو از يك‏ديگر در هنگام درگيرى، معين و مشخص ساختن نوع و رسته‏ى نيروها به لحاظ تخصص و وظايف فردى و جمعى، روشن سا ختن جايگاه‏ها و رتبه‏هاى فرماندهان و ساير نيروها، مشخص ساختن يگان‏هاى رزم بر اساس نوع وظايف آنها و موارد ديگر بوده است. اين اهداف در عصر اسلامى بيش‏تر مورد عنايت پيامبرصلى الله عليه وآله، خلفا، فرماندهان نظامى، حكام و امرا قرار داشته است. اما در بسيارى ا ز مواقع به لحاظ نوع پوشش مرسوم اعراب و تنوع عناصر و نژادها و مليت‏ها، در عمل كم‏تر قابل اجرا بوده است. رسول خداصلى الله عليه وآله با اين سخن، اهميت پوشش را بيان مى‏فرمود:

اصلحوا ثيابكم حتى تكونواكالشامة بين الناس؛2 لباس خود را بياراييد و شايسته سازيد تا در ميان مردم همانند خال [برجسته‏] باشيد.

امرا و خلفاى اسلامى به امر لباس جنگ‏جويان و آراستگى وضعيت ايشان عنايت و اهتمام داشتند. حتى گاهى به كسانى كه لباس غير مناسب داشتند اجازه‏ى حضور در جنگ نمى‏دادند.3

مسلمانان در نخستين جنگ‏هاى خود، لباس يك‏سانى نداشتند و معمولاً با همان لباس مرسوم خود، در جنگ حاضر مى‏شدند. لباس مرسوم آنان عبارت بود از لباس بلندى كه گاهى در زير آن شلوار و ازارى مى‏پوشيدند كه براى نگه داشتن آن، تسمه‏اى بافته شده از موى بز همانند كمربن د بر روى آن مى‏بستند. هم‏چنين بر روى شانه‏هاى خود ردايى مى‏آويختند و عمامه‏اى بر سر مى‏گذاشتند. بعضى از نيروهاى سواره نظام بر روى پيراهن خود، زرهى مى‏پوشيدند كه داراى آستين بود و گاهى بلندى آن تا روى زمين مى‏رسيد. اين نيروها گاهى از كلاه‏خود و مغفر نيز به عنوان پوشش دفاعى استفاده مى‏كردند و ران بند و ساق بند نيز مى‏بستند.

سواره نظام برخلاف پياده نظام، ردايى روى لباس خود نمى‏پوشيدند؛ زيرا مانع چابكى آنان بر روى اسب مى‏شد و به جاى جامه‏ى زيرين، شلواركى كوتاه مى‏پوشيدند تا پاهاى آنان بر روى اسب آزادتر باشد .4 در جنگ‏هاى مهم و بزرگ در دوران پيامبرصلى الله عليه وآله، تلاش مى‏شد تا يگان‏هاى مختلف رنگ‏هاى خاصى به طور يك‏دست بپوشند تا يك‏ديگر را بهتر بشناسند و يگان‏هاى رزمى از يك‏ديگر مشخص شوند. اين كار كه در نوع خود بى‏سابقه بود، براى نخستين بار در فتح مكه به هنگام سان ديدن سپاه در مقابل رسول خداصلى الله عليه وآله، به اجرا در آمد. رنگ‏هاى يك‏سان يك يگان، به گونه‏اى بود كه شناسايى آن يگان با رنگ مربوطه صورت مى‏گرفت و آن يگان به همان رنگ ناميده مى‏شد؛ مثل يگان يا كتيبه‏ى الخضراء كه همگى لباس‏هاى سبز بر تن داشتن د يا يگان و ستون البيضاء كه همگى سفيدپوش بودند و يا الصفراء كه زردپوشان بودند.5 اين يگان‏ها هر يك پرچمى ويژه براى خود داشتند.

چنانكه ذكر شد، انتخاب رنگ يك‏سان عمدتاً براى شناسايى نيروهاى يگان‏ها و ايجاد نظم در صفوف خودى بود. هر يگان اعم از فرمانده و نيرو ها، داراى لباسى يك‏سان بودند. اگر ردا و لباس و عمامه‏ى فرمانده سفيد بود تمامى نيروهاى آن يگان نيز عمامه و رداى سفيد مى‏پوشيدند و پرچم آنان نيز سفيد بود و همين طور رنگ‏هاى ديگر. در جنگ جمل، سپاه امام على‏عليه السلام اين تركيب يك‏سان و رنگ مشابه را به خوبى به نمايش گذاشته بودند. ستون اولِ سواره نظام به فرماندهى ابوايوب انصارى، لباس‏هاى سفيد و زرد داشتند. فرمانده‏ى يگان نيز ضمن پوشيدن ردا و لباس سفيد، پرچمى سفيد نيز در دست داشت. ستون دوم به فرماندهى خزيمة بن ثابت نيز به همين گونه بود. البته فرمانده‏ى يگان، عمامه‏اى زرد بر سر داشت و لباسى سفيد پوشيده بود. ستون سوم نيز داراى لباس‏هاى زرد بودند و فرمانده‏ى آنان ابوقتاده‏ى ربعى، عمامه‏اى زرد و ردايى به رنگ شيرى بر تن داشت.6

در بسيارى از جنگ‏ها فرماندهان با لباس‏ها و عمامه‏هاى خود مشخص مى‏شدند. بعضى فرماندهان بر كلاه‏خود خود، پر شترمرغ و يا علايم ديگر نصب مى‏كردند. حمزه در جنگ بدر پر شترمرغ و على‏عليه السلام دسته‏اى موى سپيد بر كلاه‏خود خويش بسته بودند.7 تيرهاى فرو رفته و يا فرو گذاشته در عمامه‏ى خالدبن وليد هنگام بازگشت از نبردهاى ردّه، به او ابهت و شوكت خاصى بخشيده بود.8

هنگامى كه عباسيان به قدرت رسيدند چون نشان آنان سياه بود لذا نظاميان آنان در جنگ‏ها، لباس سياه يك رنگ مى‏پوشيدند و عمامه‏هاى سياه بر سر مى‏گذاشتند و پرچم‏هاى سياه به دست مى‏گرفتند. در حقيقت در ابتداى دعوت، لباس رسمى عباسيان سياه بود. انتخاب رنگ سياه شايد به خاطر سوگوارى شهداى اهل بيت بوده باشد، و از آن‏جا كه رنگ سياه در عصر پيش از اسلام رمز و نشانه‏اى براى خون‏خواهى بوده‏9 مى‏توان گفت انتخاب رنگ سياه به منزله‏ى خون‏خواهى از بنى اميه در برابر شهداى كربلا و آل البيت بوده است.

منصور خليفه‏ى عباسى، نخستين كسى است كه پوشيدن رداى سياه بزرگ را در ديوان‏هاى دولتى و دار الخلافه مرسوم كرد.10 در عصر عباسى، لباس ايرانى، به ويژه قلنسوه سياه رنگ، لباس رسمى شد. اين لباس به صورتى مخروطى شكل بود.11 در اين عصر حتى عباسيان لباس‏هاى سياه را ب راى جدا سازى مسلمانان از غير مسلمانان به ويژه در مناطقى كه اهل ذمه سكونت داشتند و نيز براى حفظ امنيت و تحت نظر داشتن دشمنان در مرزهاى بيزانس، مورد استفاده قرار مى‏دادند.

علويان و يا امويان براى مقابله با عباسيان در قيام‏ها و جنبش‏هاى خود، لباس سفيد مى‏پو شيدند كه نشانه‏اى در اعتراض به سلطه‏ى عباسيان بود. چنانكه مى‏دانيم مأمون عباسى در هنگامى كه امام رضاعليه السلام را به وليعهدى انتخاب كرد، لباس سياه را به لباس سبز، كه نشانه‏ى علويان بود، تغيير داد. پس از چندى معارضان دولت عباسى لباس سفيد بر تن كردند و كو شيدند تا عباس بن مأمون را به خلافت برسانند.12

در عصر عباسيان، لباس قرمز نيز شعار و نشانه‏ى عده‏اى ديگر شد. آنان از فرقه‏ى سفيانى و از خون‏خواهان بنى اميه بودند. ابومحمد سفيانى كه در سال 133 قمرى بر عباسيان خروج كرد، لباس قرمز بر تن داشت. فرمانده‏ى عباسى، يزيد بن مزيد شيبانى نيز هنگام جنگ با خوارج، پرچم قرمز برافراشت. خرّم‏دينان نيز در قيام خود عليه عباسيان، لباس قرمز پوشيدند و پرچم قرمز برافراشتند. محمد نفس زكيه در قيام خود (145 ق) لباس و رداى زرد بر تن كرد و همراه حسن بن على بن حسين ملقب به افطس، در اين قيام پرچم زرد برافراشت. سپاه امين نيز به هن گام درگيرى با مأمون، لباس سفيد پوشيده و پرچم سفيد به اهتزاز درآورد.13

عباسيان به پوشش و لباس سربازان و لشكريان اهميت ويژه‏اى مى‏دادند و لشكريان را با آن لباس‏ها از عامه جدا مى‏ساختند. آنان قبا و قلنسوه سياه مى‏پوشيدند.14 فرماندهان و امرا در هنگام شرف‏يابى نزد خليفه، قباى سياه، عمامه و جوراب به تن مى‏كردند.15 عمده‏ى لشكريا ن در اين عصر به هنگام جنگ، زره، كلاه‏خود، ساق بند و بازوبند مى‏پوشيدند.16 نفت‏اندازان در سپاه عباسى، لباس‏هاى ضد حريق مى‏پوشيدند تا به هنگام پرتاب آتش، دچار آتش سوزى نشوند.

اگر چه تمامى نيروهاى نظامى در عصر عباسيان لباس‏هاى متحدالشكل نداشتند، اما هر يك از فرماندهان و لشكرها يا يگان‏ها لباسى خاص مى‏پوشيدند؛ مثلاً نيروهاى ترك و نگهبانان در عصر خلافت معتصم، داراى لباسى ويژه بودند تا آنان را از ساير نيروهاى نظامى و فرماندهان، ممتاز سازد. فرماندهان خراسانى بر شانه‏هاى خود ردايى مى‏افكندند. جنس لباس‏هاى سربازان از ساتن (اطلس) بود. خلفا به فرماندهان بزرگ لشكرهايشان، خُلّه كه عمامه‏اى سياه بود همراه با لباس سياه يك رنگ با قبه و لباسى مثل آن بدون قبه از جنس خز قرمز و بافته شده از طلا و شمشيرى زر اندود اعطا مى‏كردند. اما سواره نظام، زره و كلاه‏خود مى‏پوشيدند و اسب‏هاى خود را با پوشش‏هاى آهنين (برگستوان) مى‏پوشانيدند و پيادگان، قباهاى كوتاه كه تا زير زانو مى‏رسيد همراه با چكمه به تن مى‏كردند.17 لشكريان هنگام جنگ نوعى از قلنسوه كه سر و گردن را در بر مى‏گرفت مى‏پوشيدند و با كلاه‏خود و مغفر از خود محافظت مى‏كردند. آنان بر بالاى قلنسوه كه لباس عمومى سربازان بود، عمامه مى‏گذاشتند18 و گاهى هم آن را روى كلاهخود قرار مى‏دادند.19 اما نيروهاى آزاد، داراى پوشش مناسب و يك‏سانى نبودند و گاهى هم پوشش نداشتند؛ مانند بخشى از سپاهيان مأمون - متشكل از عياران و زندانيان - كه در مقابله با سپاهيان امين، برهنه جنگ مى‏كردند و كمربندى به كمر داشتند و پوششى از برگ خرما كه آن را خود مى‏بافتند بر سر نهاده بودند و سپرهايى از برگ خرما و بوريا نيز در دست داش تند كه قير اندود بود و لابلاى آن ريگ ريخته بودند.20


لوا و رايت (پرچم)
از ديرباز لشكرها و جنگ‏جويان در حين جنگ نشانه‏ها و علايمى (پرچم و درفش) به همراه داشتند.21 داشتن پرچم از يك سو نشانه‏ى عزت و شوكت و از سوى ديگر راهنمايى براى جنگ‏جويان جهت شناسايى هم‏رزمان و نيروهاى خودى و در نهايت رمزى براى حفظ و انسجام و وحدت لشك ر بود. اعراب چه در عصر جاهليت و چه در عصر اسلامى، پرچم را رمز و سمبلى براى عزت و شكوه قبيله و قوم خويش مى‏دانستند و نسبت به آن اهميتى خاص قايل بودند. در عصر جاهليت بر پرچم‏ها، سمبل‏ها و علايمى چون مار، روباه و گرگ ترسيم مى‏كردند تا نشانى براى قبيله‏ى آنا ن باشد.22

اعراب عصر جاهلى براى هر يك از قبايل و حتى خاندان‏هاى خود، پرچم‏هاى مخصوصى داشتند. نقش پرچم در جنگ، براى آنان نقش كليدى و حياتى بود و براى حفظ آن و نيز در اهتزاز نگاه داشتن آن، تا پاى جان مى‏كوشيدند؛ زيرا پرچم باعث تقويت روحيه‏ى جنگ‏جويان بود و تا زمانى كه افراشته باقى مى‏ماند، نيروها مى‏جنگيدند،23 اما به محض سقوط آن، نيروها دچار شكست مى‏شدند و به عبارتى شكست آنان اعلام مى‏شد24 و از ميدان جنگ باز مى‏گشتند. از اين رو يك فرمانده هنگامى كه لشكر مى‏آراست و پرچم به دست پرچمدار مى‏داد او را به حفظ آن تا پاى جان سفارش مى‏كرد.25

ابوسفيان قبل از شروع جنگ احد، طلحة بن ابى طلحة را فراخواند و پس از سپردن پرچم به دست وى، جهت حفظ آن سفارش فراوانى كرد و عظمت و پيروزى سپاه را مرهون حفظ پرچم دانست. او دستور اكيد داد به محض كشته شدن پرچم‏دار سپاه، ديگرى پرچم را به دست گيرد.26 بنابر اين بعد از كشته شدن وى، برادرش عثمان آن را به دست گرفت.27 در اين جنگ رسول خداصلى الله عليه وآله نيز منتظر از بين بردن پرچم‏دار قريش بود. هرگاه يكى از پرچم‏داران به دست سپاه پيامبرصلى الله عليه وآله كشته مى‏شد، بلافاصله ديگرى پرچم را به دست مى‏گرفت. بدين ترتيب يازده نفر يكى پس از ديگرى پرچم را به دست گرفته و كشته شدند.28 در اين جنگ مشركان سه پرچم يا لوا داشتند كه در دار الندوه بسته شده بود.29 در اين جنگ پس از آنكه تير اندازان، جبل العينين را رها كردند و خالد مسلمانان را از پشت غافل‏ گير ساخت، ابتدا پرچم‏دار سپاه اسلام، مصعب بن عمير كشته شد. كشته شدن او و تهاجم دشمن از پشت، به كلى روحيه‏ى مسلمانان را دچار آسيب ساخت و نهايتاً به شكست آنان منجر گرديد.

با توجه به اهميت پرچم، همواره پرچم‏داران از بين شجاع‏ترين و قوى‏ترين مردان سپاه يا قبيله انتخاب مى‏شدند و معمولاً انتخاب آنان از سوى فرماندهى كل صورت مى‏گرفت. دو گونه پرچم در سپاه اسلام مورد استفاده قرار مى‏گرفت كه يكى را لوا و ديگرى را رايت مى‏ناميدند.



الف) لِوا
در جنگ‏هاى عصر اسلامى، پرچمى براى كل سپاه به اهتزاز در مى‏آمد كه در متون از آن به عنوان لوا ياد شده است. لوا در عصر رسول خداصلى الله عليه وآله و اعصار بعدى به تنها علم يا پرچم بزرگ رسمى كه متعلق به شخص فرماندهى كل و يا تمامى سپاه بود گفته مى‏شد.30 اين پرچم نشان اتحاد و يك‏پارچگى لشكر و انسجام نيروهاى تحت فرمان فرماندهى كل بود، كه آن را پرچم‏دار كنار فرمانده ى كل به اهتزاز در مى‏آورد و يا آن را در ميدان جنگ معمولاً در قلب آرايش و سازماندهى سپاه بر سر نيزه كرده و شجاع ‏ترين جنگ جوى كل لشكر آن را حمل مى‏كرد31 حاملان لوا از سوى رسول خدا صلى الله عليه وآله يا خليفه انتخاب مى‏شدند.32 آنان در هر غزوه و جنگى، تعويض مى‏شدند.33 اما علاوه بر لوا در متون تاريخى به عنوان ديگرى هم بر مى‏خوريم كه آن رايت است. اگر چه رايت نيز به معناى پرچم است اما نبايد اين دو را با يك‏ديگر اشتباه كرد يا به يك معنى دانست. آنها با هم تفاوت‏هاى زيادى دارند.

لوا پرچم متعلق به كل سپاه بود و در هر جنگ تنها از يك لوا استفاده مى‏شد، اما رايت متعلق به قبايل جزء يا فرماندهان رده‏ها و يگان‏ها بود و تعداد فراوانى از آن در سپاه حمل مى‏شد و نيز از لحاظ رنگ و اندازه تفاوت داشت. لوا در اسلام از رايت قديمى‏تر بود و تا قبل از فتح خيبر در لشكر اسلامى معمولاً لوا به اهتزاز در مى‏آمد.34 پرچمدار، آن را به گونه‏اى حمل مى‏كرد كه باد در آن اثر نگذارد. او آن را بر شانه سمت چپ حمل مى‏كرد و گاهى شمشير يا سپر نيز در دست راست او قرار مى‏گرفت.35


1. جنس و رنگ لوا
لوا اغلب از پارچه‏اى سفيد درست مى‏شد. معمولاً لواهايى كه پيامبرصلى الله عليه وآله براى فرماندهان سريه‏ها مى‏بست، سفيد بود؛ مانند نخستين لوايى كه در سريه‏ها براى حمزة بن عبدالمطلب بست.36 و نيز در سريه ‏ى عبيدة بن حارث، كه لواى سفيد آن را مقداد بن عمر و حمل مى‏كرد.37 و در سريه‏ ى سعد بن ابى وقاص به سوى خرار، رنگ همه‏ى آنها سفيد بود.38 در جنگ بدر رسول خداصلى الله عليه وآله لوايى سفيد و دو رايت سياه برافراشت، لوا را به دست مصعب بن عمير سپرد و رايت عقاب را به دست على بن ابى طالب، از مهاجران داد و رايت ديگ ر را براى سعد بن معاذ از انصار بست.39 در جنگ احد نيز لوا را به دست مصعب ابن عمير سپرد و وقتى او شهيد شد آن را به على بن ابى طالب‏عليه السلام واگذار كرد.40 در فتح مكه و غزوه‏ى موته نيز لوا به رنگ سفيد بود.41 در عصر خلفاى راشدين و از جمله در فتوحات، لوا به همين رنگ بود. لواى سفيدى در جنگ صفين بردوش محمد بن حنفيه حمل مى‏شد و حتى در سپاه معاويه نيز پرچم سفيدى در دستان عمرو بن عاص قرار داشت.42 در دوران بنى اميه نيز لوا معمولاً سفيد بود، اما وقتى عباسيان به خلافت رسيدند آن را به رنگ سياه تبديل كردند. اولين لو اى آنان توسط ابراهيم امام، براى ابومسلم خراسانى بسته شد، كه الظلّ نام داشت.43 طول اين لوا چهارده ذراع بود كه بر سر نيزه‏اى به طول 13 ذراع بسته شد.44 شكل ظاهرى لوا نيز معمولاً به صورت مربع بود.45


2. لوا براى قبايل بزرگ‏
در عصر جاهليت معمولاً هر يك از قبايل در جنگ، لوايى خاص خود داشتند تا هم از ساير قبايل ممتاز و جدا شوند و هم نيروهاى آنان بتوانند در زير آن انسجام يابند و يا براى حفظ آن و كيان قبيله بجنگند.46 معمولاً اين لوا در دار الندوه بسته مى‏شد. از آن جمله مى‏ توان به لواى سفيان بن عوف براى بنى كنانه و لواى مذجح براى معاويه و يا لواى قضاعه براى كعب اشاره كرد.47

پيامبرصلى الله عليه وآله براى برخى از قبايل بزرگ نيز لوا مى‏بستند كه به معناى فرماندهى و يا رياست قبيله و يا نشانه‏ى آن قبيله بود. از آن جمله به پرچم بنى عبد الدار در جنگ احد كه به دست مصعب بن عمير قرار گرفت،48 و در جنگ فتح براى مزينه و ساير قبايل،49 بر اى مالك بن نجار در تبوك 50 و نيز براى قبيله‏ى اوس، كه لواى آن معمولاً به دست اسيد بن حضير و لواى خزرج كه به دست حباب بن منذر و يا سعد بن عباده سپرده مى‏شد مى‏توان اشاره كرد.51 حتى آن حضرت براى هر يك از قبايل اوس و خزرج هم لوا قرار مى‏داد.52 در جنگ فتح، چ هار لوا براى چهار قبيله‏ى بزرگ اوس و خزرج و نيز مهاجران و بنى سليم بست.53 براى مهاجران هم به عنوان يك قبيله لوا بسته مى‏شد كه معمولاً در دست امام على‏عليه السلام بود.

امام على‏عليه السلام نيز در دوران خلافت خود، براى قبايل بزرگ از جمله بنى همدان، لوا بست و آن قبيله را براى برخورد با شورش مردم حمص، به آن منطقه فرستاد.54 در اين خصوص همچنين مى‏توان به لواى قبيله‏ى بجيله، در دست جرير بن عبداللَّه بجلى، لواى كنده به دست ا شعث بن قيس‏55 و لواى قبيله‏ى طى در دست حابس بن سعد طايى در جنگ صفين اشاره كرد.56

گاهى نيز به جاى لوا از حيوان استفاده مى‏شد. از جمله در جنگ جمل، كه لوا يا پرچم سپاه بصرى‏ها، شتر عايشه بود.57




3. لوا به منزله‏ى حكم امارت يا فرماندهى سپاه‏
گاهى لوا نشانه‏ى حكم امارت يا فرماندهى سپاه و يا انجام مأموريت بود كه فرمانده‏ى كل آن را به اين منظور در اختيار او قرار مى‏داد و اختيارات خود را به او تفويض مى‏كرد.58 گاهى براى سريه‏هاى تبليغى نيز كه در آن جنگى رخ نمى‏داد لوا بسته مى‏شد، مانند لواي ى كه پيامبرصلى الله عليه وآله براى معاذ بن جمل بست و او را با گروهى به سوى يمن فرستاد.59 گاهى به تعداد فرماندهان لشكرها لوا افزايش مى‏يافت.

در آغاز جنگ‏هاى ردّه، ابوبكر براى يازده لشكر خويش يازده لوا بست.60 يكى از اين‏ها به خالدبن وليد تعلق گرفت و چون خا لد در كشتار قبايل بنى يربوع افراط كرد و آنان را به ناحق كشت، ابوقتاده‏ى باهلى ضمن گزارش عملكرد او، سوگند خورد هرگز تحت لواى خالد در هيچ جنگى حاضر نشود.61 ابوبكر همچنين وقتى براى ابوعبيدة بن جراح لوا بست، خالد بن سعيد را تحت لواى او يعنى به عنوان معاونت و ى اعزام داشت.62

خليفه عمر بن خطاب نيز در فتوحات خود، همين شيوه را اتخاذ كرد و براى فرمانده‏ى هر لشكرى كه به سوى سرزمين‏هاى مختلف مى‏فرستاد، يك لوا قرار مى‏داد.63 او در ادامه‏ى فتح ايران، براى چند نفر از كوفيان لواهايى فرستاد، كه از آن جمله مى‏توان به لواهايى كه براى نع يم بن مقرن جهت سركوبى شورش مردم همدان، براى عقبة بن فرقد و بكير بن عبداللَّه براى فتح آذربايجان و نيز براى عبداللَّه بن عبيداللَّه جهت فتح اصفهان فرستاد اشاره كرد.64 لواهايى نيز براى محمد بن ابى عون، جهت بصره، يمامه و بحرين بسته شد.65

در دوران خلافت امام على‏عليه السلام نيز از لوا براى انتصاب امارت و حكومت يا اعلام فرماندهى استفاده مى‏شد. از جمله هنگامى كه آن حضرت براى نبرد صفين حركت مى‏كرد سه تن از صحابه از جمله عبداللَّه بن مسعود، ربيع بن خثيم و عبيدة السمعانى از حضور در جنگ عذر خو استه و به تشكيك افتادند. آنان از على‏عليه السلام خواستند تا ايشان را به سوى مرزها فرستد و بر امور آن‏جا ولايت دهد. على‏عليه السلام نيز آنان را ولايت ثغور قزوين و رى داد و ربيع بن خثيم را بر آنان ولايت داده و براى او لوا بست. اين نخستين لوايى است كه در كو فه بسته شد.66 در اعصار بعدى نيز گاهى لوا به همين معنا به كار مى‏رفت، چنانكه در عصر عباسى براى امارت بغداد و ولايت مشرق و خراسان، دو لوا67 و نيز براى امير الامرا لوايى قرار داده شد.68



4. لوا براى تأمين دشمن‏
از ديگر كاركردهاى لوا، در امان قرار دادن دشمنان بود. به اين گونه كه در برخى از جنگ‏ها لوايى بر روى زمين نصب مى‏شد تا كسانى كه مى‏خواهند تسليم شوند در كنار آن مأوا و پناه گيرند. در اين خصوص مى‏توان به لوايى كه رسول خداصلى الله عليه وآله در روز فتح مكه در داخل شهر نصب كرد و اعلام فرمود كه هر كس در كنار اين پرچم جاى گيرد جان او در امان است‏69 و نيز لوايى كه امام على‏عليه السلام قبل از جنگ نهروان و پس از اتمام حجت در برابر خوارج، برافراشت و اعلان كرد هر كس در كنار آن جاى گيرد جانش در امان است، اشاره نمود.



5. لوا براى بسيج نيرو
از ديگر كاركردهاى لوا، بسيج نيرو در زير آن بوده است. معمولاً كسانى كه براى بسيج نيرو به شهرها و ميان قبايل مى‏رفتند، لوايى برمى‏افراشتند و مردم را به گرد آمدن در زير آن فرا مى‏خواندند.70 لوا در دوران پس از رسول خداصلى الله عليه وآله از جمله نبردهاى ردّه، پرچم كل سپاه بود و آن را فرماندهان بزرگ همراه خود داشتند.



ب) رايت‏
رايت به پرچم‏هايى گفته مى‏شد كه هر قبيله‏ى كوچكى آنها را به عنوان نشانه و علامت قبيله‏ى خود حمل مى‏كرد و يا هر يگان و ستونى براى خود به اشكال و رنگ‏هاى مختلف همراه داشت، تا آن را از ساير قبايل و ستون‏ها ممتاز سازد. رايت در ميان ايرانيان معادل با درفش و در حقيقت همان لباس كاوه‏ى آهنگر بود.71

در عصر پيامبرصلى الله عليه وآله و پس از آن، معمولاً در هر جنگ يك لوا يا پرچم كل و ده ‏ها رايت يا پرچم‏هاى كوچك براى قبيله‏ها و يگان‏ها و فرماندهان جزء اختصاص مى‏يافت. كه آن را معمولاً شجاع‏ترين و قوى‏ترين جنگ‏جو از ميان آن يگان و قبيله حمل مى‏كرد.72 رايت معمولاً از لوا كوچك ‏تر مى‏باشد و استفاده از آن در اسلام جديدتر و متأخرتر است.

رايت از زمان جنگ خيبر در سپاه اسلام برافراشته شد.73 اين پرچم را فرمانده‏ى سپاه شخصاً براى قبيله يا يگان و نيز براى فرماندهان مى‏بست. نخستين رايت براى عبيدة بن حارث در سريه‏اى بسته شد.74 در غزوه‏ى خيبر، پيامبرصلى الله عليه وآله براى على‏عليه السلام پرچمى بست كه شب قبل از آن فرموده بود:

لا عطين الراية غداً رجل يحب اللَّه ورسوله كراراً غير فراراً يأخذها عنوه.75

آن حضرت در جنگ موته، سه فرمانده براى جنگ تعيين كرد و براى هر فرمانده رايتى برافراشت. پس از شهيد شدن زيد بن حارثه، جعفر بن ابى‏طالب رايت را به دست گرفت و پس از شهادت او نيز عبداللَّه بن رواحه رايت را برافراشت و به هدايت لشكر پرداخت تا او هم شهيد شد و خال د بن وليد رايت را به دست گرفت و جنگ را با عقب‏نشينى نيروها به پايان رساند.76

در جنگ‏هاى عصر فتوح نيز علاوه بر لوا كه در كنار فرمانده‏ى كل به اهتزاز در مى‏آمد، هر يك از فرماندهان جزءِ تحت فرمان فرمانده‏ى كل و هر يك از قبايل نيز براى خود رايت‏هايى حمل مى‏كردند.77

در جنگ جمل، غير از لوايى كه به دست ابن حنفيه از سپاه امام على‏عليه السلام‏78 و لوايى كه در دست عبداللَّه بن زبير از سپاه جمل قرار داشت، رايت‏هاى زيادى نيز توسط قبايل برافراشته شده بود.79 در جنگ صفين نيز رايت در دست هاشم بن عُتبة بن مرقال بود.80 در متون تاريخى به صراحت اشاره شده است كه در اين جنگ لوا و رايت هر دو مورد استفاده بوده است:

فلما دنا من البصرة كتب الكتائب و عقد الالوية والرايات وجعلها سبع رايات، راية لهمدان وراية... .81

در عصر بنى اميه، هر يك از فرماندهان توّابون، كه به خون‏خواهى امام حسين‏عليه السلام قيام كرده بودند، رايتى بسته بودند. سليمان بن صرد خزاعى رهبر اين قيام، رايتى در دست داشت. وقتى او شهيد شد، مسيب بن نجبه‏ى فزارى و پس از او عبداللَّه بن سعد آن را برافراشت. 82


1. جنس و رنگ رايت‏
جنس رايت معمولاً از پوست حيوانات و يا پارچه‏هاى متنوع با رنگ‏هاى گوناگون و اشكال و رموز خاص و مختلف بود. رايت رسول خداصلى الله عليه وآله معروف به عقاب، قطعه‏اى از بُرد عايشه، همسر او بود.83

گاهى نيز كسانى به ناچار از عمامه‏ى خود به عنوان رايت استفاده مى‏كردند؛ مانند بريدة بن الحصيب كه در سال 63 قمرى چنين كرد.84

رنگ رايت با رنگ لوا تفاوت داشت و معمولاً رايت‏هايى كه پيامبرصلى الله عليه وآله در جنگ‏ها مى‏بست، به رنگ سياه بود، بر خلاف لوا كه هميشه از رنگ سفيد انتخاب مى‏شد.85 در غزوه‏ى حنين رايت آن حضرت كه عقاب نام داشت به رنگ سياه بود و بر روى آن نوشته شده بود:

لا اله الا اللَّه، محمد رسول اللَّه.

در دوران خلفاى راشدين باز هم رايت به رنگ سياه بود و رايت پيامبرصلى الله عليه وآله (عقاب) نيز در جنگ‏هاى آن عصر به رنگ سياه حمل مى‏شد. از جمله در تهاجم خالد بن وليد به دمشق كه پس از بازگشت از عراق در دوران خلافت ابوبكر انجام شد.86

در جنگ صفين رايات سپاه معاويه به رنگ قرمز بود و وقتى باد آن را بر سر نيزه‏ها به حركت در مى‏آورد چون مرغان شكارى مى‏نمود.87 به نظر مى‏رسد انتخاب رنگ قرمز در سپاه معاويه نشان از خون‏خواهى عثمان بوده است. اما در دوران بنى اميه رايت سپاه به رنگ سفيد در آمد. 88

مختار در قيام خود از رايت سبز استفاده كرد و عبداللَّه بن حارث بن سريج نيز در شورش خود عليه خلافت، از رايت سرخ بهره برد.89 اين رنگ تا دوران قيام عباسيان تداوم داشت. اما آنان به هنگام دعوت خود به تيمن و تبرك و در تبعيت از رسول خداصلى الله عليه وآله و بنى هاشم كه در جنگ‏هايشان رايت سياه حمل مى‏كردند، اقدام به حمل رايت سياه كردند.

نخستين رايتى كه در دعوت عباسيان برافراشته شد السَّحاب نام داشت.90 به هنگام اين دعوت، لشكر عباسى 70 هزار نيروى نظامى داشت كه ده ‏ها رايت سياه در آن برافراشته بودند و به همين لحاظ آنان را مسوّده مى‏خواندند. بعضى گفته‏اند آنان بدان علت رايت سياه حمل مى‏كردن د كه عامل به آن روايت باشند كه در آن آورده شده است كه مهدى آخر الزمان براى برپايى قسط و عدالت در جهان با پرچم‏هاى سياه ظهور خواهد كرد.91 و شايد انتخاب رنگ سياه به خاطر حديثى بود كه محمد بن على بن عبداللَّه بن عباس، از پيامبرصلى الله عليه وآله نقل مى‏كرد:

اذا رأيتم الرايات السود مقبلة من خراسان فأتوها ولو حبواً على الثلج؛92

هنگامى كه پرچم‏هاى سياه را ديديد كه از خراسان به سوى شما مى‏آيند در زير آنها جمع شويد حتى اگر نشسته بر روى برف با سينه حركت كنيد.

و عبداللَّه بن عباس نيز مى‏گفت:

اذا كانت سنة ثلاثين و مئة لم يظهر احد بالمشرق برفع راية سوداء الينا الانصر؛93 هنگامى كه سال 130 فرا رسد كسى در مشرق پرچم‏هاى سياه را براى ما برنمى‏افرازد مگر پيروز مى‏شود.

ابراهيم امام نيز به ابوهاشم سفارش مى‏كرد كه‏

رنگ سياه رنگ لباس ما و لباس ياران و عزت ما در آن است. پرچم رسول اللَّه سياه و پرچم على‏عليه السلام نيز سياه بود. پس بر شما باد به رنگ سياه كه لباس شما و پرچم شما باشد.

لذا اباهاشم نيز به داعيان امر كرد كه شيعيان او لباس سياه پوشند و پرچم‏هاى سياه به اهتزاز درآورند. وى همچنين ابا سلمه را نيز با سه پرچم سياه به سوى خراسان فرستاد.94 وقتى ابوهاشم با پرچم‏هاى سياه آمد از او پرسيدند چرا رنگ سياه را انتخاب كردى؟ گفت:

عزت اين دولت در آن است. تا وقتى لباس سياه در ميان بنى‏هاشم است عزت آن از بين نمى‏رود.95

در طول دولت عباسى رنگ رايت، سياه بود. اما در بخشى از حكومت مأمون و پس از آن كه وى امام رضاعليه السلام را به وليعهدى برگزيد، لباس و رايت سياه را كنار گذاشت و لباس سبز پوشيد و سبز را رنگ رسمى خلافت اعلام كرد. چنانكه مى‏دانيم بيعت پيروان عباسيان با ابراهيم بن مهدى و مخالفت با مأمون به خاطر كنار گذاشتن رنگ سياه بود. پس از شهادت امام رضاعليه السلام، مأمون دوباره لباس سياه را رنگ رسمى قرار داد و لباس سبز را از تن خود بركند. به هنگام قيام بابك، سپاهيان او هم رايت‏هاى قرمز برافراشتند و هم لباس‏هاى سرخ پوشيدند و بدين سبب به سرخ‏جامگان معروف شدند.


2. رايت به منزله ‏ى يگان رزم‏
گاهى از عنوان رايت به جاى يك يگان و مجموعه‏ى نيروى نظامى استفاده مى‏شده است كه بايد منظور از آن، نيروهاى تحت آن رايت باشند. از جمله سعد بن ابى وقاص، آن‏جا كه عمر بن معدى كرب و دو تن ديگر از بزرگان و فرماندهان را براى بسيج نيرو اعزام مى‏داشت، به آنا ن چنين مى‏گفت:

شما شعرا، خطبا و شجاعان عرب هستيد. فدوروا فى القبايل والرايات و حرضوا الناس على القتال؛ در ميان قبايل و پرچم‏ها بگرديد و مردم را براى جنگ تشويق كنيد.

در جاهاى ديگر نيز هنگامى كه صحبت از بسيج نيرو و جمع‏آورى نيرو براى جنگ مى‏شود و يگان‏ها و قبايل براى جنگ حركت مى‏كنند، از آنان به عنوان رايات ياد مى‏شود.96


نتيجه‏
در يك بررسى اجمالى از سير تحول در پوشش نظامى در عصر اسلامى از آغاز تا عصر عباسى، تلاش‏هاى فراوان پيامبرصلى الله عليه وآله و خلفا و امرا و فرماندهان را مى‏بينيم كه مى‏كوشند براى انسجام بخشيدن و شناسايى نيروهاى خودى از دشمن، به پوشش يك‏سانى دست يابند و آن را در جنگ‏ها مورد استفاده قرار دهند، كه اين امر به ويژه در سده ‏هاى اخير و در ارتش‏هاى منظم مورد توجه قرار گرفته است. از ديگر تلاش‏هاى آن فرماندهان، استفاده از پرچم در جنگ با عنوان لوا و رايت بوده تا بدين وسيله نيروهاى جنگ‏جو به يك انسجام و نظم دست يابند و بتوانند يك‏ديگر را باز شناسند و با نيروهاى دشمن مخلوط نشوند و هماهنگى لازم را در زير پرچم داشته باشند.

لوا و رايت تفاوت‏هاى عمده‏اى داشتند كه نبايد آنها را يكى پنداشت؛ زيرا لوا براى كل سپاه و رايت براى قبايل و يا فرماندهان جزء استفاده مى‏شده و رنگ آنها هم متفاوت بوده است. هميشه لوا به رنگ سفيد ولى رايت به رنگ‏هاى سياه و گاهى نيز قرمز و سبز بوده است. اين پرچم‏ها مى‏توانستند به انسجام و هماهنگى نيروهاى عمل كننده در جنگ كمك كنند و علاوه بر آن، سبب تقويت روحيه ‏ى نيروهاى خودى شوند.