آرامگاه شيخ علاء الدوله سمنانی
اين ساختمان واقع در روستای صوفی آباد سمنان , در آغاز بنايي رفيع و با عظمت بود که بدستور عمادالدين جمال الدين عبدالوهاب وزير سلطان محمد خدا بنده از خشت خام ساخته شد , سپس خانقاهی برآن افزود و در آنجا به رياضت پرداخت و پس از مرگ در آنجا به خاک سپرده شد.
بنای خانقاه وآرامگاه اين عارف مشهور که بازماندة معماری اواخر قرن هشتم است , به علت نداشتن استحکام و بی توجهی روبه ويرانی نهاد .به طوری که به جز دو ستون ايوان بقية بنا منهدم شد .
مقبره پيرنجمالدين
اين مقبره منسوب به پير نجم الدين دادبخش يا تاج بخش در گورستانی به همين نام در سمنان واقع شده است.از شجره نامة مدفون اين آرامگاه اطلاع صحيحی در دست نيست , ولي عده ای وی را يکی از سرداران ملی سمنان در حملة مغول می دانند.
مقبره پير نجم الدين که يکی از آثار دوره مغول است , شامل ايوان , حرم و گنبد است و به علت اينکه قبلا در وسط گورستان قرار داشته و حالا در خيابان ميباشد صحن ندارد.
آرامگاه حکيم الهي
آرامگاه اين حکيم در نزديکی ميدان امام خمينی (ره) سمنان و در کنار خيابان حکيم الهی مقابل دبيرستان دهخدا واقع شده و مدفن يکی از چهره های تابناک فلسفه و حکمت و يکی از مفاخر گرانمايه سمنان است.بنای آرامگاه را ايوان و چند سالن و اتاق تودرتو تشکيل ميدهد.
بر پيشانی ايوان که مشرف به خيابان است و حدود پنج متر ارتفاع دارد کتيبه ای از جنس کاشی قرار گرفته است. حکيم الهی در رمضان 1243 متولد و در ربيع الاول 1323 هجری قمری فوت کرد. آرامگاه مذکور با تلاش پسرش حاج عبدالجواد الهی در سال 1321 شمسی بنا شد.
آرامگاه فانی
اين آرامگاه در حدود صد متر با آرامگاه پيرنجم الدين فاصله دارد و مقبره ای زيبا از شاعری وارسته بنام فانی سمنانی و همچنين سيد ابوطالب حسنی, سردار ملی سمنان در نهظت مشروطه قرار دارد.
اين آرامگاه به دليل قدمت کم جزو آثار تاريخی به شمار نمی آيد . ولي از آنجا که مزار يکي از شاعران به نام است و نيز دارای نمايي جالب است از نقاط ديدني سمنان محسوب ميشود . آرامگاه فانی شامل گنبد و حرم و صحن و فاقد ايوان می باشد.
نمای خارجی به صورت مکعب مستطيل آجری می باشد که دو در اصلی طرفين بنا , حياط را به بيرون متصل ميکند.
مقبره درويش محمد
در قسمت شمالغربی سمنان و در روستايي به نام مومن آباد بين راه شوسه سمنان به فيروزکوه مقبره ای به نام درويش محمد وجود دارد. از تاريخ فوت و دفن اين آرامگاه اطلاع درستی در دست نمي باشد.
ولی گفته شده که وی يکی از عارفان قرن هشتم و از پيروان عارف بزرگ وار شيخ علاء الدوله سمنانی بوده، برخی نيز می گويند که مقبره تقی الدين علی دوستی سمنانی شاگرد معروف شيخ باشد.
درويش محمد به علت وارستگی و کرامتی که داشت مورد توجه و احترام مردم سمنان و نواحی آن بود و به همين جهت، درويش مومن آباد نيز ناميده شده است.
قلعههای سارو
در 10 کيلومتری شمالشرقی سمنان در نقطه ای کوهستانی به نام سارو آثار دو قلعه بسيار محکم و تسخير ناپذير موجود است که طرز ساختمان و انتخاب محل بناي آنها قابل توجه و درخور تحقيق است. اين قلعه ها در دو طرف کلاته يا مزرعه سارو که چشمه ساری زيبا است واقع شده اند.
قلعه شمالی بر اثر گذشت زمان و بروز سوانح طبيعی و خرابکاري افراد گنج ياب تا اندازه ای ويران شده و خالی از سکنه است ولي اسکلت محکم آن ابهت خاصی به اين دره بخشيده است.
قلعه کوشمغان
در سه کيلومتر ی غرب سمنان سه محله وجود دارد که در حال حاضر به نام های کوشمغان، زاواغان و کديور خوانده ميشوند و مجموع اين سه محله را نيز محلات ثلاث مينامند.
با توجه به آثار موجود، محله های مذکور از محله های بسيار کهن سمنان محسوب ميشوند. نام اصلی کوشمغان کوشک مغان بود که براثر کثرت استعمال کوشمغان شده است.
در اين محله قلعه قديمی ويرانی وجود دارد که در گذشته خندقی نيز در اطراف آن وجود داشت و مردم با استفاده از تخته پل وارد قلعه ميشدند. در قلعه که از گذشته باقی مانده يکپارچه از سنگ است.
قلعه لاسگرد
در بين بقعه سيدرضا و شمال کاروانسرای شاه عباسی لاسگرد، يکی از معروفترين قلعه های سمنان به نام دژ لاسگرد وجود دارد که با توجه به سرحدی بودن قريه لاسگرد در دوران قبل از اسلام به ويژه در زمان اشکانيان، احتمال ميرود اين قلعه در زمان اشکانيان بنا شده باشد.
اين قلعه مستحکم که با خشت های خام بزرگ ساخته شده تا اواسط دوره قاجاريه پابرجا بود و پس از اين تاريخ روبه ويرانی نهاد. آنچه اکنون از اين قلعه عظيم مانده گذرگاهای زيرزمينی سه طبقه ای است که همه به يکديگر راه دارند.
قلعه پاچنار
در جنوب غربی ميدان ابوذر و در محله اسفنجان سمنان آثار دو قلعه پر ابهت و قديمی به چشم ميخورد که به قلعه های پاچنار معروف هستند.
اين قلعه ها به صورت دژهای دوران باستان ساخته شده بودند و از زمره قلعههای بسيار مهم نظامی و دفاعي شهرستان به شمار ميرفتند. بعضیها قدمت و تاريخ بنای اين قلعهها را به دوران طاهريان نسبت ميدهند.
ميدان باستانی دلازيان(چشمه شيخ)
اين ميدان در هشت کيلومتری جنوب شرقی شهر سمنان و در پانصد متری خم رودخانه گيناب واقع شده است در انتهای اراضی کشاورزی نمای هشت تپه نزديک به هم ديأه ميشود هرچند جاگيری تپه ها در کنار هم شکل هندسی ويژهای ندارد اما از هر سو که بدان ها بنگريم همواره هشت برجستگی از دور پيداست.
بلندی اين تپهها يکسان نيست. ولی تفاوت زيادی هم ندارند. فاصله بين دامنه دامنه های پست تپه جنوبی تا دامنه های پايين تپه شمالی بالغ بر230 متر و فاصله مشابه تپه شرقی تا تپه غربی معادل 300 متر است .وسعت دامنه های هر يک از تپه ها متفاوت است و تپه های کوچکتر نيز دامنه و کنار تپه های بلند جای دارند.
تپه تاريخی ناسار (نوحصار)
اين تپه در سه کيلومتری شرق شهر سمنان و در پنج کيلومتری جنوب راه شوسه آن واقع شده است در مورد وجه تسميه آن عقيده بر اين است که نام ناسار در اصل نو حصار بوده و در اثر مرور زمان به ناسار تبديل شده است.
آثار باقی مانده اين شهر به صورت تل بزرگی در شمال شرقی ناسار فعلی مشاهده می شود. در حفاریهايي که ساليان قبل در اين تپه به عمل آمد، اشياي فراوانی کشف شد. از قراين چنين بر میآيد که بنای اين شهر در حملههای اقوام مهاجم نابود شده و قريه ناسار کنونی در کنار خرابه های آن بنا شدهاست و لذا به نوحصار يا حصار نو معروف شدهاست.
حمام پهنه و گرمابه حضرت
حمامِ پهنه يکی از آثار قديمی و ارزشمند سمنان است , که کمتر مورد توجه قرار گرفته است . اين حمام که در گوشة شمال غربیِ تکية پهنة سمنان , بينِ مسجدِ جامع و مسجدِ امام خمينی ( ره ) و امامزاده يحيي قرار گرفته و در سال 856 هجری قمری, در زمانِ سلطنتِ ابوالقاسم بابرخان , پادشاهِ تيموری و به دستورِ وزيرِ وي , خواجه غياث الدين بهرام سمناني ساخته شده است.
حمام ناسار
اين حمام در بازار عمومی شهر سمنان و جنوب شرقی تکيه ناسار واقع شده است و قريب سه قرن قدمت دارد و يکی از بناهای دوره صفويه است. اين بنا در سال 1118 هجری در زمان شاه عباس به همت حاجیالحرمين آقا ملکي ساخته شد.
بر بالاي سر در کوچک حمام که به وسيله راهروی طويل و به سربينه متصل ميشود سنگ نبشته ای به ابعاد 30 در 20 سانتي متر به رنگ سياه وجود دارد نام سازندگان آن را نوشته است.
حمام قلی
اين حمام در خيابان امام خمينی سمنان پشت هتل کومش در کوچه معروف به ملاقزوينی واقع شدهاست. در اين حمام کتيبهای که حاکی از تاريخ بنای اوليه آن باشد وجود ندارد اما عده ای تاريخ بنای آن را با آب انبار مقابل بنا همزمان ميدانند و اگر چنين باشد ميتوان اين حمام را در زمره يکی از آثار قرن دهم بهشمار آورد.
حمام نخست
اين حمام در ابتداي بازار عمومی سمنان و در کنار خيابان شهداء قرار دارد که نسبت به حمامهای ديگر سمنان جديد است. اين حمام دارای سه بخش سربينه، گرمخانه و خزانه و بيش از سه متر از کف خيابان مجاور پايينتر است. سر در اوليه حمام دارای کاشي کاری و کتيبهای از کاشی قرمز است که تاريخ ساخت آن نوشته شدهاست.
کاروانسرای شاه عباسی سمنان
در خيابان استاد مطهری جنب سپاه پاسداران انقلاب اسلامی سمنان کاروانسرايي از دوره صفويه معروف به رباط شاه عباسی موجود است که به فرم چهار پلانی ساخته شده است حياط کاروانسرا مستطيل شکل به طول 32.30 متر و عرض 26.5 متر است.
دو ضلع شمالی و جنوبی رباط دارای دو ايوان هم اندازه و مشابه با قوس جناغی است و در طرفين هر ايوان شش ايوان کوچک با قوس های جناغی است که به اندازه نيم متر از سطح حياط بلند تر است.
کاروانسرای شاه عباسی لاسگرد
در 36 کيلومتری سمنان و در قريه لاسگرد کاروانسرای آجری بسيار بزرگی از بنا های زمان شاه عباس اول صفوی قرار دارد. اين کاروانسرا که در سمت جاده سمنان به تهران واقع شده دو ايوانی است و حياطی وسيع دارد.
طول حياط از شمال به جنوب 36 متر و عرض آن از شرق به غرب 31.5 متر است که اطراف آن را 24 حجره احاطه نموده است که حجره ها با کمی اختلاف قرينه يکديگرند. دو ايوان بزرگ در غرب و شرق رباط ساخته شده است که با درگاه کوتاه و چند پله به دالان های چهار گانه پشت مربوط ميشود . سقف اين ايوان تاق ضربی بزرگی است که تزئينات مربع شکل تودرتو دارد.
کاروانسراي شاه سليمانی آهوان
اين کاروانسرا که در روستای آهوان، در 42 کيلومتری شرق سمنان واقع شدهاست، در سالِ 1097 هجری قمری در زمانِ شاه سليمان صفوی، برای استراحت زايرين امام هشتم که از سمنان و آهوان به مشهد مقدس، مشرف ميشدند، ساخته شد. اما به غلط، کاروانسرای شاه عباسی نام گرفت.
کاروانسرای شاه سليمانی آهوان، دارای حياط وسيع مستطيل شکل، به طول 40 متر و عرض 32 متر، و چهار ايوانی است. جمعاً در اطراف حياط 24 اتاق احداث شده است که ابعاد آنها به ترتيب 3.35 و 2.90 متر است.
آتشگاه سمنان
در محله اسفنجان سمنان آتشگاهی وجود داشت که تا ساليان قبل آثار ستون های ساختمان آن باقی بود اين ستون ها در ميان حصارهای سر به فلک کشيده متعلق به دوره های قبل از اسلام واقع بود.
اصولا آتشکده و آتشگاه مربوط به دوره های قبل از اسلام است و از اين نظر ميتوان پی به قدمت محله اسفنجان و آتشگاه سمنان برد.
در حال حاضر خرابه هايي کوچک از منطقه آتشگاه باقی مانده است. ديوارهای کوتاه با تلی خاک نمايانگر کوچک دوره احداث اين بنا است. اين منطقه و اطراف آن هم اکنون با ساختن خانه های جديد، مسکوني شده و آثار باقی مانده آتشگاه نيز به تدريج در حال نابودی است