قالب­های شعر فارسی

[. : : H@med : : .]

قالب­های شعر فارسی


. قصیده :


شعری است که بیت اول با مصراع­های زوج هم قافیه باشد و بیت­های آن از 15 بیت بیشتر بالاتر است.

محتوای قصیده رثا، حکمت، عرفان و فلسفه و ... است.

ساختار قصیده و اجزای تشکیل دهنده­ی آن به ترتیب زیر است :

الف : تغزل (تَغَزُّل - تشبیت - نسیب) مقدمه­ی قصیده است با مضامینی چون عشق، یاد جوانی و وصف طبیعت و ...

ب : تخلص (تـَخـَلــّـُص) : پیوند میان مقدمه و تنه­ی اصلی قصیده است.

پ : تنه­ی اصلی : مقصود شاعر است با محتوایی چون مدح، رثا، پند و اندرز، حکمت، عرفان.

ت : شریطه و دعا : شامل دعا برای جاودانه بودن ممدوح است و در پایان قصیده و در جواب جمله­هایی شرطی می­آید.

مطلع و مقطع : بیت نخست و پایانی قصیده است.

نکته : در دوره­های بعد، نوع دیگری از تخلص در ادب فارسی رایج شد و آن آوردن نام هنری شاعر در پایان غزل و قصیده است.

شکل قصیده

------------× ------------× مطلع
------------ ------------× تغزل
------------ ------------×

------------ ------------× تخلص

------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------× تنه­ی اصلی
------------ ------------× شریطه یا
------------ ------------× دعا

------------ ------------× مقطع

[. : : H@med : : .]

3. قطعه :

شعری است حداقل دو بیت که معمولا مصراع­های زوج آن هم قافیه است.
محتوای قطعه بیشتر اخلاقی، اجتماعی، آموزشی و تعلیمی، مدح و هجو است.

شکل قطعه

------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×

[. : : H@med : : .]

2. غزل :


قالب شعری است که بیت نخست با مصراع­های زوج هم قافیه است، تعداد بیت­های آن بیشتر از 7 تا 12 بیت است.

محتوای غزل­ها عشقی، عرفانی، عاشقانه - عارفانه و بعد از مشروطه سیاسی - اجتماعی شده است.

شکل غزل

------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×

[. : : H@med : : .]

4. ترجیع بند :


غزل­هایی است هم وزن با قافیه­های متفاوت که بیت یکسان مُصرَّعی آن­ها را به هم می­پیوندند.
به هر غزل یک «خانه» یا «رشته» و به بیت تکراری میان آن­ها «ترجیع» یا «برگردان» می­گویند.
قالب ترجیع بند ویژه­ی شعر فارسی است.
درون مایه­های ترجیع بند عشق، مدح و عرفان است.

شکل ترجیع بند


------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------#
------------#
------------+ ------------+
------------ ------------+
------------ ------------+
------------#
------------#

[. : : H@med : : .]

5. ترکیب بند :


قالب شعری است چند بخش که هر بخش آن از نظر قافیه و درون مایه همانند قصیده و غزل است، این بخش­ها را بیت مصرع و بدون تکرار به هم پیوند می­دهد.

شکل ترکیب بند

------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------#
------------#
------------+ ------------+
------------ ------------+
------------ ------------+
------------*
------------*

[. : : H@med : : .]

6. مسمط (مُسَمَّط) :


شعری است که از رشته­های گوناگون پدید می­آید. قافیه­ی رشته­ها متفاوت است و در هر رشته همه­ی مصراع­ها به جز مصراع آخر هم قافیه­اند. به هر بخش رشته می­گویند و به مصراع آخر هر رشته، بند گویند. در ضمن تمام بندها با هم هم قافیه می­باشند.

شکل مسمط

------------+ ------------+
------------+ ------------+ رشته
------------+ ------------# بند

------------× ------------×
------------× ------------× رشته
------------× ------------# بند

[. : : H@med : : .]

7. مثنوی :


قالب شعری است که هر بیت آن دارای ردیف و قافیه­ای جدا باشد. قالب مثنوی مناسب­ترین قالب برای داستان­ها و مطالب طولانی است.

محتوای مثنوی بر چهار نوع است :


الف : حماسی مانند شاهنامه­ی فردوسی و تاریخی مانند اسکندرنامه­ی نظامی گنجه­ای.

ب : اخلاقی مانند بوستان سعدی و تعلیمی و آموزشی مانند گلشن راز شیخ محمود شبستری.

پ : عاشقانه مانند خسرو و شیرین نظامی و بزمی مانند ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی.

ت : عارفانه مانند مثنوی معنوی مولوی و حدیقه الحقیقه سنایی و منطق الطیر عطار نیشابوری.


شکل مثنوی


------------× ------------×
------------+ ------------+
------------# ------------#

[. : : H@med : : .]

8. رباعی :


قالبی ویژه­ی شعرهای ایرانی است که چهار مصراع دارد و معمولا مصراع سوم آن قافیه ندارد.
محتوای رباعی­ها بیشتر عارفانه، عاشقانه یا فلسفی است.
خیام بزرگ­ترین رباعی سرای جهان است.

شکل رباعی


------------× ------------×
------------ ------------×

[. : : H@med : : .]

9. دو بیتی :


به دو بیتی در ادب فارسی ترانه گفته می­شود و شعری است دارای دو بیت که گاه مصراع سوم آن قافیه ندارد. درون مایه­ی آن عاشقانه و عارفانه است.


شکل دو بیتی


------------+ ------------+
------------ ------------+


نکته : هرگاه هجای نخست (بخش اول) مصراع اول دارای سه یا چهار واک (صدا) باشد رباعی است و اگر هجای نخست مصراع اول دارای دو واک باشد دو بیتی است.


مانند :


مـردی بـایـد ، بـلنــد هـمـت مـردی زین تجربه دیده­ای، خرَد پروردی
کاو را به تصرف اندر این عالم خاک بـر دامـن هـمـت نـنـشـیـنـد گـردی

بابا افضل کاشانی


همانطور که می­بینید هجای نخست مصراع اول «مـَر» می­باشد که دارای سه واک است : «مــ»+«ــَـ»+«ر» و این شعر رباعی است.


حالا این نمونه :


به صحرا بنگرم صحرا تو وینم به دریا بنگرم دریا تو وینم
به هرجا بنگرم کوه و در و دشت نشان از قامت رعنا ته وینم

بابا طاهر

هجای نخست مصراع اول «به» (بِ) است که دو واک دارد : «بــ»+«ــِـ»؛ پس این شعر دو بیتی است.

[. : : H@med : : .]

10. چهارپاره :

شعری است دارای چند بخش که هر بخش از دو بیت تشکیل شده است و بیشتر مصراع­های زوج با هم هم قافیه هستند و قافیه­های بخش­های دیگر با هم متفاوت است.
درون مایه­ی چهارپاره­ها میهنی و اجتماعی و غنایی است.

شکل چهارپاره


------------ ------------+
------------ ------------+

------------ ------------×
------------ ------------×