تأملى بر روايات ::: خواب قيلوله :::

[soheil_g]

چكيده

هدف اين نوشتار بررسى زمان خواب قيلوله از منظر روايات است. نويسنده، ضمن بررسى روايات وارد شده درباره اين خواب،
بر پايه شواهد لغوى و فرهنگ عربى ـ جغرافيايى، زمان اين خواب را بعد از ظهر مى داند.

كليد واژه ها: خواب قيلوله، فوايد، روايات، استحباب، زمان.

طرح مسأله

يكى از مسائلى كه در ميان مردم، بويژه قشرهاى مذهبى رايج است و كم و بيش مردم آشنا با فرهنگ دينى با آن آشنايى دارند، مسأله خواب قيلوله است.
در فرهنگ دينى ما بر انجام خواب قيلوله بسيار تأكيد و سفارش مى شود. برخى خود را به انجام آن عادت داده اند و بسيارى نيز
در حسرت و آرزوى انجام آن هستند؛ اما مشغله هاى روزمره مانع آن مى شود.

تا حدى نيز به مسأله خواب قيلوله رنگ دينى داده شده است، و در برخى كتاب هاى روايى بابى تحت عنوان «استحباب خواب قيلوله» باز شده است.
آنچه هم اكنون از زمان خواب قيلوله، ميان خواص و عوام شهرت دارد، خواب پيش از ظهر است. درباره مقدار آن نيز از يك ساعت تا يك ربع پيش از اذان ظهر اظهار نظر مى شود.

هدف پژوهش حاضر، بررسى زمان خواب قيلوله است. براى بررسى اين مسأله تحليل و توصيفى از خواب قيلوله در قرآن كريم و فرهنگ عربى
صورت خواهد گرفت. نيز تأملى بر استحباب آن در متون دينى خواهيم داشت. پيش از اين هر دو، ابتدا روايات خواب قيلوله را مرور خواهيم كرد.

_________________
چو مي بيني که نابينا و چاه است ... اگر خاموش بنشيني گناه است !

[soheil_g]

روايات خواب قيلوله


درباره خواب قيلوله چندين روايت در جوامع روايى به نقل از پيامبر و معصومان به ما رسيده است كه برخى از اين روايات را به ترتيب زمانى صدور
از معصوم مى آوريم :

1. در روايتى از امام صادق عليه السلام به نقل از پدران : اعرابيا اتى النبى فقال يا رسول اللّه : انّى كنتُ رجلاً ذَكورا فَصِرتُ نَسِيّا

فقال له النبى: لَعَلّك اعتدت القائله فتركتها. فقال: اَجَلْ. فقال له النبى: فَعُدْ يرجع اليك حِفظُك ان شاءاللّه ؛ 1

مردى باديه نشين نزد پيامبر آمد و گفت: اى رسول خدا، من مردى با حافظه قوى بودم و اكنون فراموش كار شده ام.

پيامبر به او گفت: شايد قبلاً به خواب قيلوله عادت داشته اى و آن را ترك كرده اى. باديه نشين گفت: آرى همين طور است.

پيامبر به او فرمود: به عادت خودت و انجام خواب قيلوله برگرد، ان شاءاللّه حافظه تو دوباره برمى گردد.

همين روايت را با اندكى اختلاف و از طريق ديگرى، صاحب وسائل الشيعة در باب «استحباب القيلولة» آورده است. 2

رسول خدا، در اين روايت، به فردى كه قبلاً عادت به خواب قيلوله داشته و سپس بر اثر ترك عادتش به اين خواب دچار كم حافظگى و فراموشى شده،
سفارش مى كنند كه براى بازگشت حافظه اش به انجام خواب قبلى اش رجوع كند.

2. در روايت ديگر از امام صادق عليه السلام ، قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم:

تعاونوا بِاكل السَحور على صيامِ النهار و بالنوم عند القيلوله على قيام الليل؛ 3

رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود:

با خوردن سحرى يكديگر را بر روزه گرفتن در روز كمك كنيد، و با خواب قيلوله يكديگر را بر عبادت شبانه و شب زنده دارى يارى رسانيد.

مقصود از يارى رساندن، اين است كه فرصت انجام اين دو عمل را براى يكديگر ايجاد كنيد.

در اين روايت بر انجام خواب قيلوله سفارش شده است تا زمينه شب زنده دارى و عبادت در شب را فراهم سازد.


3. كلينى و صدوق، با سند خود، به نقل از حسن بن صدقه : اقيلوا فان اللّه يطعم الصائم و يسقيه فى منامه؛ 4

خواب قيلوله انجام دهيد؛ زيرا كه خداوند در خواب به روزه دار غذا مى خوراند و آب مى نوشاند.

مقصود از ابوالحسن، در اين روايت، امام كاظم عليه السلام است؛ به دليل اين كه حسن بن صدقه از اصحاب امام صادق و امام كاظم عليهماالسلام است. 5


در اين روايت نيز امام كاظم عليه السلام به مخاطبان روزه دار خود، احتمالاً به جهت تخفيف آثار تشنگى و گرسنگى ناشى از روزه دارى،
سفارش به خواب قيلوله مى كنند.

4. در روايت ديگرى كه در منابع فريقين آمده، ققيلوا فانّ الشيطان (الشياطين) لايقيل. 6

ادامه دارد...

-----------------------------------------------------------------
1- ر. ك: بحارالانوار، ج73، ص185.
2- وسائل الشيعة، ج6 ، ص501 .
3- ر. ك: من لايحضره الفقيه، ج2، ص87 ؛ وسائل الشيعة، ج10، ص145.
4- الكافى، ج4، ص65 ؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص76، نيز ر. ك: وسائل الشيعة، ج10، ص136 و ج6 ، ص501 .
5- ر. ك: معجم رجال الحديث، ج4، ص364.
6- ر. ك: كنز العمال، ج7، ص802 ؛ وسائل الشيعة، ج6 ، ص500 .
_________________
چو مي بيني که نابينا و چاه است ... اگر خاموش بنشيني گناه است !

[soheil_g]

در روايتى از امام باقر عليه السلام نيز داريم كه فرمودند:

در سه چيز خشم خداست : يكى از آنها خواب روز است، بدون آن كه شخص در سهر و شب زنده دارى بوده است ( نومٌ مِنْ غيرِ سَهَرٍ ) (1)

نكته قابل توجه اين كه براى كسانى كه داراى شب زنده دارى و يا روزه دارى هستند و در روز، دچار خستگى و ضعف جسمى مى شوند،

بهترين زمان براى خواب، همان خواب قيلوله است.


بنابراين، خواب قيلوله يا نيم روزى در مقايسه با خواب در ساير اوقات روز مطلوب تر و از تأثير مفيدترى بر جسم و روح برخوردار است.

به همين جهت، از خواب در ساير اوقات روز نهى شده و در مقابل آن، به خواب قيلوله سفارش شده است؛

چنان كه در روايتى از امام باقر عليه السلام آمده است:

النومُ اولُ النهار خُرْقٌ والقائلةُ نِعمةٌ و النومُ بعد العصر حَمقٌ و النومُ بين العشائين يحرم الرزقَ؛ (2)

خواب، در اول روز، موجب حماقت و ضعف عقل است و خواب نيم روز، نعمت و خواب بعد از عصر، حماقت است و

خواب بين مغرب و عشا موجب محروميت از رزق مى شود.

از امام صادق عليه السلام روايت شده كه رؤياهايى كه در خواب قيلوله ديده مى شود، زودتر به تأويل مى رسد. (3)

اين همه نشان از اهميت خواب قيلوله در مقايسه با خواب در ديگر ساعات روز دارد.


------------------ پی نوشت ------------------------------
1- وسائل الشيعة، ج6 ، ص503
2- همان
3- بحارالأنوار، ج58 ، ص194

_________________
چو مي بيني که نابينا و چاه است ... اگر خاموش بنشيني گناه است !

[soheil_g]

خواب قيلوله يك ضرورت جغرافيايى


با توجه به نكاتى كه بيان شد، به نظر مى رسد كه خواب قيلوله يك ضرورت جغرافيايى است؛ يعنى آن بخش از مناطق جغرافيايى كه داراى

روزهاى طولانى تر و بسيار گرم و شب هاى كوتاه هستند، به دو دليل گرماى بسيار شديد نيم روزى ـ كه مانع از انجام كار و فعاليت مى شود ـ

و نيز به جهت خستگى جسم، ناشى از كم خوابى در شب، به طور طبيعى و عادى به استراحت و خواب نيم روزى نيازمندند.

در قرآن كريم نيز به استراحت و خواب نيم روزى مردمان اشاره شده است:

« وَكَم مِّن قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَـهَا فَجَآءَهَا بَأْسُنَا بَيَـتًا أَوْ هُمْ قَآئلُونَ »؛ (1)

چه بسيار شهرهايى كه عذاب ما بر آنها در شب يا در حال استراحت و خواب نيم روزى بر آنها نازل شد و ما آنها را هلاك كرديم.

اين آيه شريفه در آغاز هشتمين سوره قرآن كريم (اعراف) آمده و در نگاه اول، تهديدى براى كفار مكه به شمار مى آيد كه در منطقه بسيار گرم حجاز با روزهاى نسبتا طولانى و شب هاى كوتاه مى زيسته اند، تا از عذاب شبانه الهى و يا عذابى كه ممكن است در نيم روز و زمان استراحت و خواب و غفلت مردم و در حال به سر بردن در بناها و زير سقف ها، بر آنان نازل شده، آنان را هلاك سازد، بترساند.

همچنين، در اين سوره براى عبرت گيرى كفّار مكه از نمونه هايى از عذاب هاى الهى كه در شب و يا نيم روز بر اقوام گذشته فرود آمده، ياد شده است.
داستان پيامبرانى چون نوح، هود، صالح، لوط، شعيب و موسى و اقوام آنها و نزول عذاب الهى بر كافران آنها، و نيك مى دانيم كه اين اقوام همگى در منطقه حجاز يا مناطقى نزديك به حجاز ـ كه از روزهاى گرم و طولانى در بيشتر ايام سال برخوردارند ـ مى زيسته اند. بنابراين، در منطقه مكه و سرزمين هاى مجاور آن، استراحت و خواب نيم روزى مى تواند جزء فرهنگ و عادت غالب مردم به شمار آيد.

در ذيل آيه 4 سوره اعراف، در روايات تاريخى موجود، به طور مشخص از قوم شعيب ياد شده است كه در حال استراحت نيم روزى و در حالى كه در غفلت به سر مى بردند، عذاب الهى بر آنان نازل گرديد و جز شعيب و عده كمى از مؤمنان به وى همه را هلاك كرد. (2)

در آيه ديگرى از قرآن كريم نيز از خواب و خوابگاه يا از استراحت و استراحتگاه نيم روزى سخن به ميان آمده است؛

اما اين بار در مقايسه اى ميان بهشتيان و غيربهشتيان، اهل بهشت برخوردار از استراحتگاه و خواب نيم روزى اى بهتر و نيكوتر معرفى شده اند:

« أَصْحَـبُ الْجَنَّةِ يَوْمَـئذٍ خَيْرٌ مُّسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِيلاً » (3)

اهل بهشت در آن روز از قرارگاهى بهتر و استراحتگاه نيم روزى نيكوترى برخوردارند.

«مقيل»، در آيه، مصدر ميمى، به معناى خواب نيم روزى و يا اسم مكان، به معناى خوابگاه و استراحتگاه نيم روزى است؛ (4)

گرچه به اعتقاد برخى مفسران، واژه «خير» در اين آيه شريفه، عارى از معناى صفت تفضيلى است و صرفا دلالت بر نيكو بودن استراحتگاه و خوابگاه اهل بهشت دارد، نه اين كه در مقام مقايسه استراحتگاه بهشتيان و دوزخيان باشد؛ زيرا اساسا اهل دوزخ استراحتگاهى ندارند تا در مقايسه اى ميان اهل دوزخ و اهل بهشت استراحتگاه اهل بهشت نيكوتر از استراحتگاه اهل دوزخ معرفى شود، اما به هر حال، آيه شريفه به روشنى دلالت دارد كه براى مردم عرب مخاطب پيامبر در سرزمين مكه استراحت نيم روزى و استراحتگاهى خوش و راحت و دل انگيز جايگاهى با اهميت داشته و دلخواه آنان بوده است، و خداوند آن را به عنوان يكى از نعمت هاى بهشت به صالحان وعده داده است.


------------------- پی نوشت ----------------------------
1- سوره اعراف، آيه4.
2- ر. ك: تفسير صافى، ج2، ص180؛ تفسير ابن كثير.
3- سوره فرقان، آيه24.
4- مفردات راغب، ص 416، ذيل واژه «قال».
_________________
چو مي بيني که نابينا و چاه است ... اگر خاموش بنشيني گناه است !

[soheil_g]

زمان خواب قيلوله ؟!

همان گونه كه در آغاز مقاله اشاره شد، در ميان خواص و عامه مردم، مشهور چنين است كه زمان خواب قيلوله قبل از ظهر شرعى است.
حتى برخى محققين، آن را به خواب قبل از ظهر تفسير كرده اند؛ (1)

اما دليلى بر اين تفسير از زمان خواب قيلوله وجود ندارد؛ همچنان كه منابع لغت و فرهنگ عربى نيز نه تنها آن را تأييد نمى كند،
بلكه از لغت و فرهنگ عربى و شواهدى از روايات به دست مى آيد كه زمان خواب قيلوله، بعد از ظهر است و نه قبل ظهر.

به نظر مى رسد با در نظر گرفتن لغت و توجه به فرهنگ عربى و برخى روايات اسلامى زمان خواب قيلوله بعد از نماز ظهر و خوردن غذاى نيم روزى
شروع مى شود و تا پيش از نماز عصر ادامه مى يابد.
گفتنى است كه مسلمانان، از زمان پيامبر و دوره هاى بعد از آن، ميان نماز ظهر و عصر فاصله مى انداختند. چه اين كه در كراهت خواب بعد از نماز عصر
ميان مذاهب اسلامى ترديدى نيست و در برخى روايات رسيده از اهل بيت صريحا خواب بعد از نماز عصر ناپسند شمرده شده است. (2)

در هر صورت، بررسى منشأ خطا در تفسير زمان خواب قيلوله مجالى ديگر مى طلبد، اما به طور كلى، در تمام منابع لغت خواب قيلوله
به خواب در ظهر (نصف النهار) تفسير شده است.

جوهرى مى نويسد:

«قائله» به معناى ظهر (ظهيره) است. گاهى نيز به معناى خواب در وقت ظهر (قيلوله) به كار مى رود. (3)
ابن فارس، 4 راغب، 5 ابن منظور، 6 و فيومى 7 آن را به خواب در نصف النهار معنا كرده اند.
طريحى نيز آن را به خواب ظهرگاهان معنا كرده است. (8)

اما به نظر ازهرى قيلوله، نزد عرب، به معناى استراحت نيم روزى در وقت شدت گرماست؛ هرچند خواب با آن همراه نباشد

(الاستراحةُ نصفَ النهار اذا اشتدّ الحَرّ و ان لم يكن مع ذلك نومٌ). (9)

زمخشرى، 10 طبرسى، 11 ابن اثير 12 و قرطبى 13 نيز همين معنا را براى قيلوله پذيرفته اند.

دليل اين دانشمندان بر معنايى كه از قيلوله ارائه داده اند، مبتنى بر يك پيش فرض كلامى است و آن اعتقاد به اين كه در بهشت، شب و روز و خواب وجود ندارد و بهشتيان نيازمند خوابيدن نيستند.
بنابراين، «مقيل» در بهشت را بايد به استراحت يا استراحتگاه تفسير كرد، نه خواب و خوابيدن. (14)

بنابراين، از نظر دانشمندان لغت ، خواب قيلوله هنگام ظهر و زمانى است كه خورشيد به نصف النهار برسد.

بنابراين، نمى تواند زمان پيش از ظهر و پيش از نصف النهار را شامل شود. و هر مقدار كه زمان خواب به طول انجامد، از ظهر نيز مى گذرد.

بنابراين، شروع خواب قيلوله را بايد از ظهر دانست، نه پيش از ظهر.

----------------------------------------------------------------------------
ر. ك: الكافى، ج4، ص65 (پاورقى)؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص76 (پاورقى)؛ المحجة البيضاء، ج2، ص124 (پاورقى)؛ مستدرك الوسائل، ج5 ، ص114 (پاورقى).
2-ر. ك: وسائل الشيعة، ج6 ، ص503 .
3- صحاح اللغه، ج5 ، ص1808.
4-معجم مقاييس، ج؟، ص؟.
5-المفردات، ص416.
6-لسان العرب، ج11، ص577 .
7-المصباح المنير.
8-مجمع البحرين، ج5 ، ص459.
9-. تهذيب اللغة.
10-الكشاف، ج3، ص275.
11-مجمع البيان، ج4، ص167.
12-النهاية فى غريب الحديث و الاثر، ج4، ص133.
13-الجامع لاحكام القرآن، ج7، ص163.
14-ر. ك: تهذيب اللغة؛ الكشاف، ج3، ص275 و ج2، ص88 ؛ مجمع البيان، ج4، ص167.
.
_________________
چو مي بيني که نابينا و چاه است ... اگر خاموش بنشيني گناه است !

[soheil_g]

برخى روايات رسيده از معصومان عليهم السلام نيز اين ديدگاه را تأييد مى كند.

در روايتى كه فضل بن شاذان از امام رضا عليه السلام درباره حكمت اوقات پنجگانه نماز نقل كرده است، صريحا زمان خواب قيلوله بعد از انجام فريضه ظهر معرفى شده است. در اين روايت، فضل بن شاذان از امام رضا عليه السلام سؤال مى كند كه چرا خداوند نمازهاى پنج گانه را در اين اوقات خاص قرار داده و مقدم يا مؤخر نگردانده است؟

امام در بخشى از پاسخ مى فرمايد:

علت ديگر آن است كه خداى ـ عزوجل ـ دوست دارد كه مردم در هر عملى ابتدا به اطاعت و عبادت او شروع كنند و سپس به كار خود بپردازند.

از اين رو، در آغاز روز، آنان را امر كرد كه ابتدا او را عبادت و بندگى كنند و پس از آن به سمت مرمت و عمران دنيايشان پراكنده شوند.

بنابراين، نماز صبح را بر آنان واجب كرد. آن گاه، چون روز به نيمه رسيد (نصف النهار) و مردم شغل دنيايى خود را رها كردند، و آن زمانى است كه مردم

لباس بيرونى خود را از تن بيرون مى آورند و به استراحت، خوردن طعام و خواب قيلوله مشغول مى شوند، به آنان امر كرد به ذكر و عبادت او آغاز كنند

و مشغول شوند. از اين رو، نماز ظهر را بر آنان واجب ساخت و پس از آن به آنچه دوست دارند مشغول شوند. آن گاه، پس از به جا آوردن نياز خود

از غذا و استراحت و خواب، هنگامى كه دوباره قصد پرداختن به كارهاى روزانه در نيمه دوم روز را دارند، از آنان خواست باز به ذكر و عبادت او آغاز كنند

و سپس سراغ كارهاى مطلوب خوب بروند. از اين رو، نماز عصر را بر آنان واجب كرد ... . (1)

از اين روايت، كاملاً و به روشنى، استفاده مى شود كه زمان خواب قيلوله در فاصلۀ پس از به جا آوردن نماز ظهر تا اندكى پيش از زمان اقامه نماز عصر است؛

همچنان كه از روايت برمى آيد زمان اقامه نماز عصر نيز تقريبا هنگام رو به كاستى رفتن گرماى ظهر و حرارت خورشيد است.

در روايت ديگرى، به نقل از زراره، آمده است كه وى به حضرت صادق عليه السلام عرض مى كند: من روزه مى گيرم و خواب قيلوله به جا نمى آورم،
مگر بعد از آن كه وقت زوال خورشيد فرا رسد. آن گاه، نوافل ظهر، و نماز ظهر، و نوافل عصر، و نماز عصر را به جا مى آورم و سپس مى خوابم.
اين در حالى است كه هنوز مردم (اهل سنت) نماز نگزارده اند. (2)

گرچه محور سؤال زراره از امام صادق عليه السلام جمع ميان نماز ظهر و عصر است، اما با قطع نظر از اين مسأله شاهد خوبى است بر اين كه در فرهنگ مردم آن عصر زمان خواب قيلوله، دست كم، بعد از فريضه ظهر بوده است.

افزون بر اين دو روايت، همه رواياتى كه به مؤمنان توصيه مى كند قبل از هر نماز وقت خود را براى اقامه نماز فارغ كنند، و مهياى نماز شوند، و انتظار نماز و عبادت خدا كشند، با خواب قيلوله پيش از ظهر احتمالاً ناسازگار است؛ زيرا ممكن است براى بسيارى از مردم، خواب پيش از ظهر با عبادت با فضيلت اول وقت ناسازگارى و تزاحم ايجاد مى كند، بويژه نزد كسانى كه مدت زمان خواب قيلوله پيش از ظهر را زمانى اندك پيشنهاد مى دهند.

بنابراين، به نظر مى رسد زمان خواب قيلوله ـ كه در روايات از آن ياد شده و خوابى مطلوب و مفيد براى بدن معرفى مى شود ـ

در فاصله پس از نماز ظهر و پيش از وقت نماز عصر است و كسانى كه زمان آن را پيش از ظهر شرعى دانسته اند، براى نظر خود دليل و شاهدى ندارند.


---------------------------------------
1- بحارالأنوار، ج79، ص347.
2- تهذيب الاحكام، ج2، ص247؛ وسائل الشيعة، ج3، ص98 و ج4، ص134.

_________________
چو مي بيني که نابينا و چاه است ... اگر خاموش بنشيني گناه است !

[soheil_g]

نتيجه :

از مباحث گذشته به دست آمد: اولاً، در برخى روايات، پيشوايان معصوم مخاطبان را به انجام خواب قيلوله توصيه كرده اند؛

و از طرفى، انجام خواب قيلوله مى تواند يكى از عوامل كمك به شب زنده دارى به شمار آيد؛ همچنان كه ارتباطى نزديك با موقعيت جغرافيايى (از نظر زمانى و مكانى) نيز دارد.


ثانیا زمان خواب قيلوله ، برخلاف نظر مشهور ـ كه آن را پيش از نماز ظهر معرفى مى كند ـ بر اساس شواهد لغوى، فرهنگى و روايى، پس از انجام فريضه ظهر و

احيانا صرف غذاى نيم روزى تا پيش از وقت نماز عصر است.

خواب قيلوله در مقايسه با ساير ساعات روز، مفيدترين زمان براى خواب در روز، به جهت ايجاد نشاط جسمى و روحى محسوب مى شود.

_________________
چو مي بيني که نابينا و چاه است ... اگر خاموش بنشيني گناه است !