تاريخچه تشكيل استان

 از قدیم ترین زمانها تا اواخر دوران زندیه ، در جنوب خراسان ،ولایتی به نام قهستان وجود داشته است . حوزه حکومتی این ولایت علاوه برناحیه جنوبی خراسان (به غیر از نیشابور )قسمت کویر مرکزی را شامل می شده است . این ولایت در قرن پنجم وششم و نیز در قرن سیزدهم هجری ، شامل قسمت هایی از استان سیستان و بلوچستان و نیز مناطقی از کشور فعلی افغانستان بوده است . کتیبه" کال جنتگال خوسف " به خوبی تائید میکند که حداقل ،منطقه قهستان در دوره اشکانیان دارای استقلال اداری بوده است .
قهستان به معنای کوه است .و باتوجه به موقعیت کوهستانی آن به این نام مرسوم است . قهستان از عهد ساسانیان مردمانی با استعداد و سلحشور داشته که مایه دلگرمی حکومت وقت و منشا قدرت در این منطقه بوده اند . قهستان ولایتی آباد و دارای روستاهای حاصلخیز بوده است . از سال 226تا655هجری حکومت قهستان در دست حکام اسماعیلی بوده است که تاسال 655 هشت نفر از حکام آنها بر قهستان حکمرانی می کردند . پس از شکست اسماعیلیان به دست مغولان حکومت آنها از هم پاشیده شد و سران آن از این نواحی گریختند .
از اسماعیلیان در مناطق کوهستانی و سوق الجیشی قهستان بویژه بیرجند ، قلاع و استحکامات زیادی باقی مانده است . در زمان صفویه (907تا 1135هجری) که امرای عرب تبار خزیمه و شیبانی برمناطق مختلف قهستان و به ویزه طبس خرما (گلشن )و بیرجند استقرار داشتند ، بیرجندرا به تدریج به عنوان مرکز قدرت خود انتخاب کردند . از قرن دهم و یازدهم هجری فصل جدیدی در تاریخ منطقه گشوده می شود . در این زمان خاندان خزیمه علم که مورد حمایت حکومت مرکزی بودند در منطقه قدرت گرفته و به تدریج مرکزیت منطقه که تا این زمان قاینات بوده به بیرجند منتقل می شود .


جغرافياي استان

 استان خراسان جنوبي، شرقي ترين استان ايران، داراي 82864 كيلومتر مربع مساحت مي باشد. اين استان بين 57 درجه و 46 دقيقه تا 60 درجه و 57 دقيقه طول شرقي و 30 درجه و 35 دقيقه تا 34 درجه و 14 دقيقه عرض شمالي قرار گرفته و 47/5 % از مساحت كشور را به خود اختصاص داده است. استان از شرق، حدود 430 كيلومتر مرز مشترك با كشور افغانستان دارد. از شمال به استان خراسان رضوي، از غرب به استانهاي يزد و كرمان و از جنوب با استان سيستان و بلوچستان همسايه است.
براساس آخرين تقسيمات كشوري، خراسان جنوبي داراي 6 شهرستان (بيرجند، قائنات، درميان، سرايان، سربيشه و نهبندان)؛ 17 شهر، 16 بخش، 42 دهستان، 2061 آبادي داراي سكنه و 5041 آبادي خالي از سكنه مي باشد.


تاريخ و فرهنگ استان

آثار و بناهاي تاريخي و كهن اين سرزمين نشان از عظمت و ديرينگي فرهنگ و تمدن اقوام ساكن در منطقه دارد. از لحاظ فرهنگ،‌ علم و معرفت اين ديار يكي از درخشان ترين نقاط ايران به شمارمي رود. مطالعات باستان شناسي در بيرجند حاكي از استقرار اقوام كهن پيش از تاريخ و دوره هاي متاخر در اين حوزه دارد.
بهترين اثر بجاي مانده از اقوام باستاني نگاره هاي موجود در سنگ نگاره «لاخ مزار» و محوطه هاي باستاني متعددي است كه در منطقه وجود دارد. از دوران تاريخي نيز آثاري بدست آمده كه حكايت از حضور سلسله هايي چون اشكانيان و ساسانيان دارد. كشف سنگ نگاره هاي لاخ مزار در روستاي كوچ از توابع بخش مركزي بيرجند كه مربوط به چند هزار سال قبل است مهر تائيدي بر سابقه استقرار بشر و فرهنگ متعالي آنها در اين خطه مي باشد. اين سنگ نگاره ها داراي تنوع و گوناگوني زيادي هستند. از ميان آنها مي توان به مواردي چون كتيبه ها، نقوش انساني و حيواني، علائم، نمادها و خطوط تصويري اشاره كرد.


مركز استان خراسان جنوبي



بيرجند، مركز استان خراسان جنوبي، از جنوب به سربيشه، از شمال به قائن، از شرق به كشور افغانستان و از غرب به طبس و سرايان محدود است. بر اساس آخرين تقسيمات كشوري وسعت آن 27054 كيلومتر مربع (با احتساب شهرستان درميان) و از دو نقطه شهري بيرجند و خوسف و دو بخش خوسف و مركزي تشكيل شده است. ارتفاع شهر بيرجند از سطح دريا 1480 متر بوده و فاصله آن تا مشهد، زاهدان و تهران به ترتيب 486، 475 و 1320 كيلومتر است.
از لحاظ وضعيت اقليمي دو عنصر مهم يعني كوههاي بلند و دشتهاي وسيع از مهم ترين عوامل تاثيرگذار در آب و هواي منطقه به شمار مي روند. نزديكي به كوير مركزي و وجود دشتهاي وسيع باعث بوجود آمدن آب و هواي بياباني همراه با تابستانهاي گرم شده است. از ديگر سو وجود كوههايي در امتداد شرقي ـ غربي باعث گرديده اند از شدت گرما كاسته و منطقه نسبت به نقاط همجوار از اعتدال بيشتري برخوردار گردد. آثار و بناهاي تاريخي و كهن اين سرزمين نشان از عظمت و ديرينگي فرهنگ و تمدن اقوام ساكن در منطقه دارد. از لحاظ فرهنگ،‌ علم و معرفت اين ديار يكي از درخشان ترين نقاط ايران به شمارمي رود.
مطالعات باستان شناسي در بيرجند حاكي از استقرار اقوام كهن پيش از تاريخ و دوره هاي متاخر در اين حوزه دارد. بهترين اثر بجاي مانده از اقوام باستاني نگاره هاي موجود در سنگ نگاره «لاخ مزار» و محوطه هاي باستاني متعددي است كه در منطقه وجود دارد. از دوران تاريخي نيز آثاري بدست آمده كه حكايت از حضور سلسله هايي چون اشكانيان و ساسانيان دارد. كشف سنگ نگاره هاي لاخ مزار در روستاي كوچ از توابع بخش مركزي بيرجند كه مربوط به چند هزار سال قبل است مهر تائيدي بر سابقه استقرار بشر و فرهنگ متعالي آنها در اين خطه مي باشد. اين سنگ نگاره ها داراي تنوع و گوناگوني زيادي هستند. از ميان آنها مي توان به مواردي چون كتيبه ها، نقوش انساني و حيواني، علائم، نمادها و خطوط تصويري اشاره كرد.



سرايان



سرايان در 160 كيلومتري شمال غربي شهرستان بيرجند در استان خراسان جنوبي قرار دارد و مشتمل بر سه دهستان (آيَسك ـ سه قلعه ـ مصعبي) مي باشد. از شمال به شهرستان فردوس و از شمال شرقي به دهستان مرغش از بخش كاخك گناباد متصل بوده و از جنوب غربي با روستاي خور و نوغاب از بخش خوسف بيرجند هم مرز مي باشد از جنوب غربي با شهرستان طبس و از شرق با شهرستان قائنات همسايه است. وسعت اين بخش 9318 كيلومتر مربع بوده و از نظر طبيعي به دو منطقه كوهستاني وكويري قابل تقسيم است. بر اساس آخرين برآورد سازمان مديريت و برنامه ريزي استان، جمعيت اين شهرستان بالغ بر 50038 نفر مي باشد. مناطق ديدني و آثار باستاني جالب توجهي در شهرستان سرايان وجود دارد كه مهمترين آنها عبارتند از :
- مناطق ييلاقي و سرسبز دره مصعبي در 30 كيلومتري شمال شرقي مركز شهرستان
ـ غار اژدها و بتون درروستاي چرمه
- مناطق ييلاقي آمين و بوسي و خاور عليا و سفلي در قسمت شمالي شهرستان
ـ سد شهيد پارسا و دره هاي اطراف آن
ـ دره سبز رود كريمو
ـ آثار باستاني ثبت شده در شهرهاي سرايان، آيسك، و سه قلعه ( كاروانسرا ـ مساجد جامع، آب انبارها و ... )
ـ قلعه قلاع در قسمت شمالي شهرستان و قلعه هاي قديمي سه قلعه