ایلامیان

[!MAHSA!]

ایلامیان

ظهور دولت ایلام (۶۴۰ –۳۲۰۰) قبل از میلاد به عنوان اولین قدرت متمرکز در عرصه فلات ایران (جنوب غربی سرزمین کنونی ایران) آغازی بود برای تأثیر فکر، هنر و تمدن مردم فلات ایران بر سایر تمدن‌های اطراف همچون تمدن بین النهرین و مصر، ارتباطی که همیشه با کش و قوس‌های فراوانی همراه بود و گاهی باعث تسلط تمدنی بر تمدن دیگر می‌شد. بطوریکه امروزه می‌توان آثار تبادل فرهنگی دولت ایلام و سایر اقوام ساکن در کوهستان‌های فلات ایران همچون کاسی‌ها، لولوبیان، و اورارتو و... را در میان نقوش برجسته سومری‌ها، اکدی‌ها، آشوری‌ها، بابلی‌ها و... در بین النهرین و یا در میان آثار مکشوفه از شهرهای کهن شوش، انشان، دورانتیاش، نینوا، بابل و... مشاهده کرد هرچند در این دوران تمدنهای قدرتمند دیگری همچون تمدن جیرفت و یا تمدن سرزمین‌های جنوب شرقی ایران در شهر سوخته وجود داشته‌اند و به طور حتم بسیار قدرتمند بوده‌اند اما به دلیل نبود شناخت کافی از ارتباط آنها با سایر تمدن‌های همجوار صحبت هنوز زود است.
ایلامیان یا عیلامی‌ها اقوامی بودند که از هزاره چهارم پ. م. تا هزاره نخست پ. م.، بر بخش بزرگی از مناطق جنوب و غرب ایران فرمانروایی داشتند. بر حسب تقسیمات جغرافیای سیاسی امروز، ایلام باستان سرزمین‌های خوزستان، فارس، ایلام و بخش‌هایی از استان‌های بوشهر، کرمان، لرستان و کردستان را شامل می‌شد.
آثار کشف شده تمدن ایلامیان، در شوش نمایانگر تمدن شهری قابل توجهی است. تمدن ایلامیان از راه دریایی و شهر سوخته در سیستان، با تمدن پیرامون رود سند هند و از راه شوش با تمدن سومر مربوط می‌شده‌است. ایلامیان نخستین مخترعان خط در ایران هستند.
به قدرت رسیدن حکومت ایلامیان و قدرت یافتن سلسله عیلامی پادشاهی اوان در شمال دشت خوزستان مهم‌ترین رویداد سیاسی ایران در هزاره سوم پ. م. است. پادشاهی اَوان یکی از دودمان‌های ایلامی باستان در جنوب غربی ایران بود. پادشاهی آوان پس از شکوه و قدرت کوتیک - این شوشینک همچون امپراتوری اکد، ناگهان فرو پاشید؛ این فروپاشی و هرج و مرج در منطقه در پی تاخت و تاز گوتیان زاگرس نشین رخ داد. تا پیش از ورود مادها و پارسها حدود یک هزار سال تاریخ سرزمین ایران منحصر به تاریخ عیلام است.
سرزمین اصلی عیلام در شمال دشت خوزستان بوده. فرهنگ و تمدن عیلامی از شرق رودخانه دجله تا شهر سوخته زابل و از ارتفاعات زاگرس مرکزی تا بوشهر اثر گذار بوده‌است. عیلامیان نه سامی نژادند و نه آریایی آنان ساکنان اولیه دشت خوزستان هستند.^[۲]
آریائیان، مردمانی از نژاد هند و اروپایی بودند که در شمال فلات ایران می‌زیستند. دلیل اصلی مهاجرت آنها مشخص نیست اما به نظر می‌رسد دشوار شدن شرایط آب و هوایی و کمبود چراگاه‌ها، از دلایل آن باشد. مهاجرت آریائیان به فلات ایران یک مهاجرت تدریجی بوده‌است که در پایان دوران نوسنگی (۷۰۰۰ سال پیش از میلاد) آغاز شد و تا ۴۰۰۰ پیش از میلاد ادامه داشته‌است.
نخستین آریایی‌هایی که به ایران آمدند شامل کاسی‌ها (کانتوها - کاشی‌ها)، لولوبیان و گوتیان بودند. کاسی‌ها تمدنی را پایه گذاری کردند که امروزه ما آن را بنام تمدن تپه سیلک می‌شناسیم. لولوبیان و گوتیان نیز در زاگرس مرکزی اقامت گزیدند که بعدها با آمدن مادها بخشی از آنها شدند. در حدود ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد، مهاجرت بزرگ آریائیان به ایران آغاز شد و سه گروه بزرگ آریایی به ایران آمدند و هر یک در قسمتی از ایران سکنی گزیدند: مادها در شمال غربی ایران، پارس‌ها در قسمت جنوبی و پارت‌ها در حدود خراسان امروزی.
شاخه‌های قومِ ایرانی در نیمه‌های هزارهٔ اول قبل از مسیح عبارت بوده‌اند از: باختریان در باختریه (تاجیکستان و شمالشرق افغانستانِ کنونی)، سکاهای هوم‌کار در سگائیه (شرقِ ازبکستانِ کنونی)، سُغدیان در سغدیه (جنوب ازبکستان کنونی)، خوارزمیان در خوارزمیه (شمال ازبکستان و شمالشرق ترکمنستانِ کنونی)، مرغزیان در مرغوه یا مرو (جنوبغرب ازبکستان و شرق ترکمستان کنونی)، داهه در مرکز ترکمستان کنونی، هَرَیویان در هَرَیوَه یا هرات (غرب افغانستان کنونی)، دِرَنگِیان در درنگیانه یا سیستان (غرب افغانستان کنونی و شرق ایران کنونی)، مکائیان در مکائیه یا مَک‌کُران (بلوچستانِ ایران و پاکستان کنونی)، هیرکانیان در هیرکانیا یا گرگان (جنوبغربِ ترکمنستان کنونی و شمال ایرانِ کنونی)، پَرتُوَه‌ئیان در پارتیه (شمالشرق ایران کنونی)، تپوریان در تپوریه یا تپورستان (گیلان و مازندران کنونی)، آریازَنتا در اسپدانه در مرکزِ ایرانِ کنونی، سکاهای تیزخود در الانیه یا اران (آذربایجان مستقل کنونی)، آترپاتیگان در آذربایجان ایرانِ کنونی، مادایَه در ماد (غرب ایرانِ کنونی)، کُردوخ در کردستانِ (چهارپاره‌شده‌ی) کنونی، پارسَی در پارس و کرمانِ کنونی، انشان در لرستان و شمال خوزستان کنونی. قبایلی که در تاریخ با نامهای مانناها، لولوبیان‌ها، گوتیان‌ها، و کاسی‌ها شناسانده شده‌اند و در مناطق غربی ایران ساکن بوده‌اند تیره‌هائی از شاخه‌های قوم ایرانی بوده‌اند که زمانی برای خودشان اتحادیه‌های قبایلی و امیرنشین داشته‌اند، و سپس در پادشاهی ماد ادغام شده‌اند.
مادها در ایران نزدیک ۱۵۰ سال (۷۰۸- ۵۵۰ ق.م) هخامنشی‌ها کمی بیش از دویست سال (۵۵۰-۳۳۰ ق.م) اسکندر و سلوکی‌ها در حدود صد سال (۳۳۰ -۲۵۰ ق.م) اشکانیان قریب پانصد سال (۲۵۰ ق.م – ۲۲۶ م) و ساسانیان قریب چهار صد و سی سال (۲۲۶-۶۵۱ م) فرمانروایی داشتند.

[!.behnoosh.!]

تمدن ایلام
در حدود سال 1500 پیش از میلاد، فردی به نام "کیدینوئید" نخستین سلسله این دوره را تاسیس کرد.
مشهورترین پادشاه سلسله کیدینوئیدها فردی به نام "تپتی آهار "بود که آرامگاه بزرگ او با دروازه ای به شکل طاق هلالی، در بالای هفت تپه شوش کشف شده است . باستان شناسان ایرانی با کاوش در این آرامگاه به تعدادی مجسمه سفالی،سنگ یادبود و 20 اسکلت که احتمالا متعلق به خدمتگزاران و همسران پادشاه است دست یافته اند.
این تمدن گسترده، در مدت چیزی قریب به 2500 سال،توانست در همسایگی تمدن های همجوار خود چون سومر، اکد و بابل دوام بیاورد و استقلال خود را حفظ کند. اگر بخواهیم محدوده و قلمرو حکومت علامیان را در طول این دوران نام ببریم باید استان هایی چون خوزستان، فارس، لرستان و بخشهایی از کردستان و بوشهر امروزی را در نظر بگیریم. مهمترین و بزرگ ترین شهرهای این تمدن عبارت بودند از: شوش، انشان، آوان، لیلن، شیماش و ماداکتو.
از مشهور ترین پادشاهان این دوره می توان از "تپتی آهار"، " اونتاش ناپیرشا"، "کیدین هوتران"، "شوتروک ناهونته" و "شیلهاک اینشوشیناک" نام برد.

هنر پیکرک سازی در ایلام
مطالعه هنر پيكره سازي ايلام از آغاز سلسله اوان تا پايان دوره ايلام مياني (2700-1100 ق. م) معرف دو گروه عمده پيكره‌ها با كاربردهاي مذهبي و غير مذهبي مي‌باشد در اين دوران هنر پيكره‌سازي ايلام به شدت تحت تاثير مذهب و درخدمت آن است و مهمترين محل كشف پيكره‌ها داخل معابد مي‌باشد. درطول اين دوران همواره كثرت پيكره‌هاي زنان نسبت به مردان مشهود است كه اين نكته ناشي از تاثير ساختار سياسي و اجتماعي ايلامي مي‌باشد كه در آن زمان از جايگاه اجتماعي والاتري برخوردار بوده‌اند. بنابر اصل تاثير و تاثر فرهنگي تمدنهاي همجوار بر روي هم در اين مورد نيز، تاثير هنر مجسمه سازي بين النهرين به خوبي مشهود است اين مسئله خصوصا درمورد (مجسمه‌هاي خدايان و در نوع پوشش آنها واضح است با اين وجود هنر پيكره سازي ايلام ريشه در سنت پيكره سازي دوران روستانشيني دشت سوزيانا دارد كه تداوم آنرا در دوره شهر نشيني نيز ملاحظه مي‌كنيم در پايان دوره ايلام مياني، پيكره‌ها از تنوع و كثرت بيشتري نسبت به آغاز دوران تاريخي (دوره سلسله اوان) برخوردارند كه بي ارتباط با توسعه اقتصادي اجتماعي ، رشد جمعيت و قدرت سياسي و به تبع آن نفوذ بر روي تمدنهاي همسايه مي‌باشد. در رده بندي موضوعي بيشترين تعداد پيكره‌ها شامل انواع مجسمه‌هاي مذهبي از قبيل خدايان، نيايشگران، كاهنان، آورندگان هدايا و انسان اساطيري مي‌باشد و كمترين تعداد در گروه پيكره‌هاي سياسي قرار دارند كه صرفا به دو پادشاه و ملكه محدوده مي‌شود در طول اين دوران مجسمه‌هاي رزمي و نظامي و نيايشگران آورنده هدايا فقط خاص مردان بوده است
یکی از مهم ترین آثار هنری کشف شده در این برهه تاریخی
اهمیت و ارزش زنان در جامعه عیلامی از دقت در این واقعیت آشکار می شود که در حدود 1800 سال پیش از میلاد، یکی از شاهدخت های عیلامی بر شهر شوش حکم می راند. مجسمه منحصر به فرد و یکی از شاهکارهای هنری جهان باستان که به اندازه طبیعی ساخته شده، تندیس ملکه عیلامی، "ناپیراسو" همسر "اونتاش ناپیریشا" است که خود گواه دیگری بر قدرت و منزلت زن عیلامی است
دکتر "پی یر آمیه"، متخصص تمدن عیلام در موزه لوور در مورد این پیکره گفته: " این تندیس نه تنها اثری هنری ، بلکه نقطه اوجی در هنر ریخته گری مفرغ است و حضور صنعتگرانی فوق العاده ماهر و چیره دست را در سرزمین عیلام نشان می دهد. در شکل کنونی، این تندیس 1750 کیلوگرم وزن دارد ، بنابراین برای ریخته گری مجسمه ای با این وزن ، مهارت و قابلیت عظیمی مورد نیاز بوده است. این مجسمه ، بزرگ ترین اثر فلزی متعلق به شرق باستان است که حتی در مصر و بابل و آناتولی هم نظیر آن دیده نشده است. این تندیس اثر هنری بسیار با اهمیتی است که به قصد بزرگداشت و تکریم شهبانوی عیلامی ساخته شده و در واقع ارزش و اعتبار زن را در تمدن باستانی عیلام نشان می دهد."
پیکره شهبانوی ایلامی يافته شده از پرستشگاه نينهورساگ در شوش
• روی دامن حاشیه‌دار این مجسمه، نام ملکه و خدایان بزرگ شوش به خط میخی عیلامی حک شده‌است. در دست چپ ملکه انگشتری وجود دارد که احتمالا حلقه عروسی او می‌باشد. تندیس ناپیرآسو در موزه لوور نگهداری می‌شود. تندیس توسط ژاکوب دو مورگان، باستان‌شناس فرانسوی، در سال ۱۹۰۳ کشف گردید. دور جامه ، نواري پهن و شرابه اي ديده ميشود و در جلوي آن شالي زردوزي شده افتاده كه بالا تنه را پوشانده است و در سر شانه با سنجاقي به شكل نخل به پيراهن وصل شده است. اين مجسمه ی برنزی از دو قسمت تشکيل شده است که پس از ساخته شدن، بر روی يک محور فلزی الصاق شده اند.در نوشته پشت تنديس ، نام او و نفرين نسبت به كسي كه به تنديس دُژانديشي داشته باشد وجود دارد . برگردان نوشته ایلامی :
• « من ناپیرآسو همسر اونتاش ناپیریشا هستم. هر کس که بخواهد تنديس مرا بدست آورد ، هر کس که بخواهد آن را درهم بشکند ، هر کس که این سنگنبشته را تباه سازد و یا نام مرا پاک کند، باشد که مورد خشم خدایان اینشوشیناک ، نپ ایریشا و کیریریشا قرار گیرد و نام و دودمانش از میان برداشته شود . »
• در ویکیپدیا درباره این تندیس چنین می خوانیم:
تندیس ناپیرآسو یکی از آثار به جا مانده از تمدن عیلام است. ملکه ناپیرآسو همسر اونتاش ناپیریشا پادشاه عیلام می‌باشد. قدمت اثر به ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد باز می‌گردد. این تندیس که با لایه‌ای از مس و طلا روی قالب برنزی ساخته شده، حدود ۱۳۰ سانتی‌متر ارتفاع، ۷۰ سانتی‌متر عرض و ۱۷۵۰ کیلوگرم وزن دارد






مجسمه باز سازی شده ناپیرآسو






منابع :
ویکی پدیا
تاریخ ایلام ـترجمه دکتر شیرین بیانی
پیکرک های سفالین ایران ...مجله باستان پژوهی ..شماره ۱۰ ..نویسنده :آذر پی گیتی ..ترجمه: سید رسول بروجنی
سایت تبیان