در برنامه‌های درمانی شناختی ـ رفتاری، افراد مهارت‌های جدیدی یاد می‌گیرند كه جواب‌های بهتری برای مسایل و مشكلات آنان دارد و عادات یكنواخت قبلی (استفاده از موادمخدر برای تسكین و یا كاهش دردهای جسمانی و یا روانی) را با مهارت‌های موثر مورد مقایسه و مقابله قرار می‌دهند و می‌توانند جانشین خوبی برای عادات مضر خود پیدا كنند و در نتیجه در هنگام مشكلات به جای پناه بردن به موادمخدر از روش‌های مقابله‌ای موثر استفاده كنند. هنگامی كه سطح مصرف مواد به درجه‌ای از شدت می‌رسد كه فرد مجبور به درمان می‌شود احتمالا از مواد به عنوان راهی جهت مقابله با طیف وسیعی از مشكلات بین فردی استفاده كرده است. این وضع به چند دلیل رخ می‌دهد:
۱) فرد معتاد احتمال دارد در دوره نوجوانی راهبردهای موثر مقابله با مشكلات زندگی بزرگ‌سالی را یاد نگرفته باشد.
۲) هر چند ممكن است فرد در یك دوره زمانی این راهبردهای مقابله‌ای را فرا گرفته باشد ولی به دلیل تكیه مكرر بر مصرف مواد به عنوان راهی جهت مقابله با مشكلات، ممكن است این مهارت تضعیف شده باشد. هم‌چنین ممكن است این بیماران به علت درگیری مزمن با سبك زندگی متكی به مصرف مواد كه در آن بخش عمده‌ای از وقت آنان صرف تهیه و مصرف مواد می‌گردد، راهبردهای موثر حل مساله را فراموش كرده باشند.
۳) ممكن است ناتوانی فرد در استفاده از راهبردهای مقابله‌ای موثر در نتیجه سایر مشكلات از جمله مصرف مواد هم‌زمان با یك اختلال روان‌پزشكی تضعیف شده باشد.
با توجه به اینكه سوء مصرف‌كنندگان و استفاده‌كنندگان از موادمخدر گروه ناهمگنی را تشكیل می‌دهند و یا با طیف وسیعی از مشكلات به درمان‌گر مراجعه می‌كنند، آموزش مهارت‌ها، با توجه به ویژگی‌های فردی، فرهنگی و خانوادگی متناسب هر كدام از مراجعان از اهمیت بالایی برخوردار است. به منظور تقویت و توسعه دامنه سبك مقابله‌ای فرد، آموزش‌ مهارت‌های درون فردی (مانند مقابله با میل مصرف مواد) و مهارت‌های بین فردی (مانند دوری از عرضه‌كنندگان مواد) به افراد آموزش داده می‌شود. بیماران این مهارت‌ها را هم به منزله راهبردهای خاص (قابل استفاده در اینجا و اكنون برای كنترل مصرف مواد) و هم به منزله راهبردهای عمومی و فراگیر كه در مورد طیف وسیعی از مشكلات قابل استفاده است، یاد می‌گیرند. بنابراین هدف درمان شناختی ـ رفتاری، فقط كمك به بیمار در كاهش و یا ترك مصرف مواد در جریان درمان نیست، بلكه درمان شناختی ـ رفتاری مهارت‌هایی را به افراد آموزش می‌دهد كه حتی مدت‌ها پس از ختم درمان نیز برای او مفید خواهند بود.