اسلام و نقش اجتماعى زنان

[!MAHSA!]

يكى از مشكلات بزرگى كه حركتها بويژه حركت دين در مسير ارزشهاى انسانى را محدود ميكند برخورد انسان با مسائل و مشكلات گوناگونى است كه در مراحل مختلف زندگى، فراروى او قرار دارد، و اين امر سبب ميشود كه درست انديشيدن، دين و مسير اصلى حركت، فراموش شود.
از اين رو، انسان در اجتماع، در بسيارى از مقاطع تسليم شرايطى ميشود. كه او را در بر گرفته اند. و اين شرايط چيزى نيست. جز ميراثى بر گرفته از باورهاى پيشينيان و رسوم اجتماعى و سنتهايى كه بر اثر همجوارى با جوامع ديگر و يا برخورد با آنها پديد آمده اند.
بنابر اين مشاهده ميكنيم كه مبدأ پيدايش و حركت جامعه و دين، در بسيارى از موارد، به گونه أى نادرست تفسير ميشود و يا به انحراف كشيده شده است. تا آنجا كه راههاى علاجى كه از دل معارف دينى برخاسته اند نيز نميتوانند اين جريان مخالف را متوقف كنند.
از اين رو رفته رفته جريان مخالف. در برابر جريان صحيح رشد ميكند و باورهايى كه بر پاييه جريان نادرست به وجود آمده اند در انديشه و ذهن خانه ميكند. به گونه أى كه ذهن و فكر انسان انباشته از باورهاى پراكنده و گمراه كننده ميشود.
هر چند نيروى انديشه ميتواند برخى كج رويها را بيابد. اما همواره در طول تاريخ جريان صحيح با جريان نا صحيح، در هر زمان و مكانى در ظاهر با يكديگر آميخته شده اند. از اين رو بر ماست كه در يافتن انديشه و مسير صحيح از سرچشمه هاى اصلى همانند آيات و روايات. دقت كنيم و در مسير حركت خود از اين سرچشمه ها استفاده كنيم.

[!MAHSA!]

يكى از مسايل مهم فقهى و اسلامي، مسأله «زن» است.
مفهوم اسلامي «زن» چيست؟
ونقش انسانى او چه ميباشد وبه عبارت روشن تر حوزه انسانيّت او تا چه مقدار گسترده است؟
و نقش او در مسايل جارى جامعه چيست؟
به سادگى ميتوان دريافت كه نقش اجتماعى زن، در برپايى عدل و داد. حائز اهميت است وهمچون مرد كه در اين راستا وظيفه أى دارد، او نيز مسؤول است.
و آيا جامعه اسلامي جامعه كاملاً بسته أى است كه در عرصه هاى اجتماعى، زن نميتواند در كنار مرد قرار گيرد؟ به گونه أى كه هيچ ارتباطى به جز روابط خانوادگى ميان زن و مرد نباشد و زن هيچ فرصتى براى شركت در مسائل اجتماعى نداشته باشد.

[!MAHSA!]

در سيماى تمامي جوامع اسلام همواره چنين پرسشهايى ديده ميشوند و چه بسا يكى از خطرناكترين مشكلات در اين زمينه گروهى از دانشمندان مسلمان باشند كه در ميان آنها برخى از فقيهان نيز به چشم ميخورند.
اين دسته ميكوشند تا مفاهيم آيات و روايات را بدون بهره گيرى از نيروى انديشه دريابند و در اين ميان،از آگاهيهايى بهره ميگيرند كه در ذهنشان حك شده است؛ به گونه أى كه فرد نميتواند به مضمون آيه و يا حديثى پى برد. مگر آنكه از مجراى اين مفاهيم پذيرفته شده ذهنى بگذرد و يا از مسائلى كه از اين سو و آن سو در ذهنش نقش بسته است كمك بگيرد. اين مسائل بديهى جلوه گر ميشوند. به گونه أى كه اگر با آنها مخالفت شده است و در نتيجه چگونه انسان ميتواند با بديهيّات مخالفت كند؟!

[!MAHSA!]

در اين مجال كوتاه – چرا كه سخن گفتن از چنين موضوعى نيازمند تحقيق و بررسى گسترده أى است – بايد به بررسى ديدگاه سياسى اسلام درباره انسان بپردازيم.
شايد بتوان گفت: مهمترين بنيانى كه ديدگاه اسلامي پيرامون حركت سياسى اسلامي بر آن بنا شده باشد عدالت باشد چرا كه خداوند ميفرمايد:
«لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب والميزان ليقوم الناس بالقسط...» (حديد / 25)
«ما پيامبر انمان را با نشانه هاى آشكارى فرستاديم و همراه آنها كتاب و ميزان را نيز نازل كرديم تا مردم به عدالت عمل كنند.»
رسالت تمامي اديان الهى برپايى عدالت بوده است به گونه أى كه اگر ما بخواهيم به خوبى و يا بدى راى مفهوم و يا روشى پى ببريم بايد آن را در ترازوى عدل قرار دهيم . اگر هماهنگ با عدالت بود، همگام با حقيقت است و اگر از مسير عدالت فاصله داشت. بى ترديد از مسير دين نيز. جدا شده است.
همان گونه كه آيه بالا اشاره دارد اسلام چيزى جز بر پايى عدالت توسط انسان براى خدا نيست و انسان نيز بايد اين رسالت شگرف را همانند ساير مسؤوليتهايش بر دوش كشد چرا كه خداوند تنها براى عملى شدن خواسته خود كه همانا آفرينش و برپايى عدل و داد است. انسان را به جانيشينى خود در زمين برگزيده است پس در راستاى اين جريان انسانى ناگزير ما تا هنگامي كه تمامي مردم در پيشگاه دين پاسخگو هستند بار سنگين برپايى عدالت نيز بر دوش همه آنان سنگينى ميكند عدالت بايد در تمامي امور و با توجه به تمامي تواناييهاى انسان و جريان موجود رعايت شود خواه در مسايل بسيار بزرگ و خواه در تواناييهايى كه براى يك انسان معمولى در نظر گرفته ميشود بنابر اين اگر فردى ميتواند در برپايى عدالت سهيم باشد بايد از تمامي تواناييهاى خود تا حد امكان بهره بردارى كند.

[!MAHSA!]

شايد اكنون اين پرسش در ذهنها نقش ببندد كه آيا برپايى عدالت تنها بر دوش مردان است؟
به عبارت ديگر آيا خداوند برپايى عدالت را تنها از مردان خواسته است و يا زنان نيز در قبال آن، پاسخ گويند؟ چرا كه خداوند ميفرمايد «باشد كه مردم عدالت را به پا دارند.»
بى ترديد نقشهاى ويژه‍اى كه بر مبناى جنسيت استوار شده است نميتواند نقشهاى عمومي را از ميان ببرد.
هنگامي كه نگاهى به جهان اطراف خود بيافكنيم به سادگى در مييابيم كه برپايى عدالت نيازمند تواناييهاى زنان نيز ميباشد؛ چرا كه زنان نيز ميتوانند در جنبه هاى فكرى شخصيتى و اجتماعى، در اين امر، مؤثر باشند.
به سادگى ميتوان دريافت كه نقش اجتماعى زن در برپايى عدالت و داد حائز اهميت است و همچون مرد كه در اين راستا وظيفه أى دارد او نيز مسؤول است البته اين سخن بدين معنا نيست كه نقش مرد و زن را از يكديگر جدا كنيم و هر يك را در حوزه ويژه أى مورد بررسى قرار دهيم بلكه در ميان جامعه مسؤوليتهايى ديده ميشود كه ميان مرد و زن مشترك است و هر يك از اين دو ميتواند آغاز گر آن باشد هر چند برخى از مسؤوليتها تنها به زن اختصاص دارد اما در بسيارى از موارد هر يك به اندازه ديگرى ميتواند در برپايى عدالت مؤثر باشد. بى ترديد نقشهاى ويژه أى كه بر مبناى جنسيت استوار شده است نميتواند نقشهاى عمومي را از ميان ببرد.

[!MAHSA!]

برخى نسبت به نقش عمومي زن راه را به اشتباه رفته اند. كسانى كه تمامي مسؤوليتهاى زن را در نقش «مادر بودن» خلاصه ميكنند. نقش عمومي او را نميپذيرند. البته اين انحراف در ساير جنبه هاى اجتماعى نيز به خوبى نمودار است چنان كه گاه گروهى از مردم تمامي فعاليت خود را تنها در يك زمينه. متمركز ميكنند و از وظايف اجتماعى هود بسيار فاصله ميگيرند والبته اين مشكل سابقه‍‍اى ديرينه دارد چنانكه امروز نيز شاهديم كه برخى ميگويند علماء بزرگ دينى نبايد در مسائل سياسى. دخالت كنند. چرا كه وظيفه آنها تنها در مسائل دينى خلاصه ميشود!
درست است كه وظيفه علماء دين تحقيق و بررسى مسائل دينى است اما رسالت انسانى آنها در جهت گيريهاى سياسى ، چگونه ميتواند فراموش شود؟! اگر نقش آنان تنها در يك جنبه خلاصه شود بى ترديد جنبه هاى انسانى آنها در زندگى اجتماعى از ميان ميرود به همين ترتيب اگر محدوده وظايف زن را نيز خلاصه كنيم نقش انسانى او زير سؤال خواهد رفت اما ما هرگز نقش انسانى او در زندگى اجتماعى را كوچك نميشماريم بنابر اين بر عقيده ايم كه در ديدگاه اسلامي همانند ساير اديان تمامي مردم به برپايى عدل و داد فرا خوانده شده اند و اين بدين معنا است كه تمايم مردم در حد توان خود بايد در اين زمينه تلاش كنند.
هر انسانى داراى تواناييهاى ويژه أى است كه در سايه آن ميتواند در يكى از ابعاد اقتصادى، سياسى و يا اجتماعى به برپايى عدالت كمك كند. بر چنين فردى واجب است كه در راستاى تخصص خود گام بردارد و گروهى از زندگى انسان و يا جامعه اسلامي، باز كند.

از آنچه گفته شد روشن ميشود كه نميتوان نقش زن را در زندگى اجتماعى ناديده گرفت اما در چگونگى شركت زن در مسائل اجتماعى نظريات گوناگونى ابراز شده است. آيا زن ميتواند به عنوان اهرمي در خدمت عدالت قرار گيرد؟ و آيا در اين زمينه نقش به خصوصى دارد؟ و آيا اسلامي چنين نقشى را براى زن جايز شمرده است؟
به نظر ما، اسلام چنين نقشى را براى زن. تحريم نكرده است، زيرا تمامي افرادى كه با نقش زن در بعد اجتماعى مخالفند. به مسائل اخلاقى متوسل ميشوند آنان در اين عقيده اند كه شركت زن در كار و يا مسائل اجتماعى موجب انحطاط اخلاقى او ميشود و هر عملى كه فساد اخلاقى او را به دنبال داشته باشد در نگرش اسلامي حرام است.
كسانى كه تمامي مسؤوليتهاى زن را در نقش «مادر بودن» خلاصه ميكنند، نقش عمومي او را نميپذيرند. البته اين انحراف در ساير جنبه هاى اجتماعى نيز به خوبى نمودار است.

[!MAHSA!]

اين حديث با زن فرمانروايى كه خداوند در قرآن ترسيم ميكند منافات دارد . اين زن ملكه سبا است اگر به راستى اسلام نقش زن را محدود ميكند واو را براى رهبرى مناسب نميداند پس چگونه است كه خداوند در قرآن به معرفى زنى ميپردازد كه فرمانروايى سرزمينى را به عهده دارد و طاير انديشه اش در مديريت و بر خورد با مسائل ، از مردان ، بلند پروازتر است؟ ملكه سبا ميگويد: سليمان نامه بزرگوارائه أى به اين مضمون براى من فرستاده است:
«بسم الله الرحمن الرحيم ان لا تغلوا على واتونى مسلمين قالت يا آيها الملا افتونى فى امرى ما كننت فاطعة امرا حتى تشهدون» (نمل / 32)
«به نام خداوند بخشنده مهربان بر من بزرگى مكنيد و مرا از در اطاعت در آييد. (ملكه سبا) گفت: أى سران (كشور) در كارم به من نظر دهيد كه بى حضور شما (تا كنون) كارى را انجام نداده ام».
چنانكه ميبينيم اين زن، فرمانرواست، اما هرگز استبداد راى ندارد هنگامي كه نامه سليمان رسيد بزرگان مملكت خود را گرد آورد و نامه را كه تهديدى براى آنان شمرده ميشد براى همه خواند و به آنها گفت: پيشنهادات خود را ابراز كنيد من مستبد نيستم و نميخواهم آيده خود را به شما بقبولانم هر چند من فرمانرواى شما هستم اما در چنين مواردى كه سرنوشت مردم را رقم ميزند بايد با انديشمندان مشورت شود تا رأيى مناسب ابراز گردد.
مردان در پاسخ او چه گفتند؟
«قالوا نحن اولوا قوة واولوا باس شديد و الامر اليك فانظرى ماذا تامرين» (نمل / 33)
«گفتند: ما سخت نيرومند و دلاوريم و (لي) اختيار كار با توست بنگر چه دستور ميدهيد؟»
آنان نيروى بدنى خود را به او عرضه كردند اما او نيازمند قدرت بدنى آنها نبود بلكه در پى بهرمندى از نيروى فكر وانديشه آنان بود.
با اين وجود هنگامي كه سران قوم او را تنها گذاردند واو در اضطراب و پريشانى نظر دادن فرو رفت غرق در انديشه شد و پس از مدتى گفت:
«ان الملوك اذا دخلوا قرية افسدوها وجعلوا اعزة اهلها ادلة وكذلك يفعلون والنى مرسلة اليهم بهدية فناظرة بم يرجع المرسلون» . (نمل / 34 و
«پادشاهان چون به شهرى در آيند آن را تباه و عزيزانش را خوار ميگردانند و اين گونه ميكنند. و (اينك) من ارمغانى به سويشان ميفرستم و مينگرم كه فرستادگان من با چه چيز باز ميگردند.»
چنان كه ميبينيم، ملكه سبا به خوبى با شرايط آشناست. او اينك در پى آن است كه دريابد آيا سليمان (ع) پيامبر است و يا يكى از پادشاهان ميباشد؟
با توجه به شرايط موجود و دگرگونى زمان مساله رهبرى زن شكل جديدى به خود گرفته است.
اگر پادشاه باشد ، شيوه برخورد مناسب با خود را ميطلبد واگر پيامبر باشد ، ديد از زاويه ديگرى به شرايط نگريست . ملكه سبا با چنين بينشى براى حضرت سليمان (ع) هديه فرستاد . سليمان نيز در پى فرجام اين ماجرا بود . هنگامي كه هديه به سليمان رسيد و پس مدتى ملكه سبا به ويژگى هاى سيلمان پى برد و در فضاى حكومت سيلمان مدتى ماند ، بى آنكه چون زنى متعصب كه با چنگ و دندان از ميراث پادشاهى خود دفاع ميكند ، به جنگ با سيلمان برخيزد ، حقيقت را دريافت و با تمام وجود گفت :
«... اسلمت مع سيلمان لله رب العالمين » ( نمل / 44)
«... و ( اينك ) با سيلمان در برابر خدا – پروردگار جهانيان – تسليم شدم .»
مقصود قرآن ار ترسيم چنين تصويرى چيست؟
اين داستان حكايت از حكم شرعى ندارد، اما در دل خود مفهومي پسنديده را ميپرورد و آن اينكه زن نيز ميتواند به موازات مرد پيش رود و به گونه أى طبيعى رهبرى امتى را به دست گيرد.
اگر به راستى اسلام نقش زن را محدود ميكند و او را براى رهبرى مناسب نميداند پس چگونه است كه خداوند در قرآن به معرفى زنى ميپردازد كه فرمانروايى سرزمينى را به عهده دارد و حاير انديشه اش در مديريت و برخورد با مسائل از مردان، بلند پرواز تر است؟



البته در اين مجال ما نميتوانيم حكم قطعى اين مسأله را بيان كنيم بلكه بس مسأله نيازمند تحقيق گسترده ترين است و مهارت زيادى ميطلبد بر طول تاريخ اسلام اگر چه ميتوان چنين نمونه هايى يافت اما در حقيقت چهره اصلى زن اين گونه است.
آنچه گفته شد – مسأله رهبرى زن بود اما در ساير مناصب. زن ميتواند رأس بسيارى از مسؤوليتها قرار گيرد بويژه هنگامي كه دريافتيم شرايط زمان حاضرو در نتيجه حكم، با گذشته بسيار متفاوت شده است.
در گذشته نيز همانند برخى از نمونه ها در عصر حاضر ، مسؤولان در امور با كسى مشورت نميكردند . اما امروزه مسؤولان ، تنها شور و مشورت ديگر تصميم ميگيرند و دستورات خود را عملى ميكنند ، اما در قبول ويا رد نظرات ديگران آزادند.
بنابر اين اگر بخواهيم به بررسى مسائل حكومت – عصر حاضر بپردازيم نبايد شيوه حكومت فرمانروايان گذشته را درذهن خود، ترسيم كنيم چرا كه در گذشته تنها يك فرد تصميم ميگرفت اما امروز تصميم يك مدير در برابر تصميمات گروه رنگ ميبازد در بررسى مديريت نيز بايد اين مسأله را مورد توجه قرار داد كه فرمان زن ضميمه آراء وجمع مي شود، نه اينكه زن در مسائل اختيار كامل و استبداد رأى داشته باشد