ويلنسل

[SENATOR]

ویولنسل (Violoncello) که معمولا در زبان انگلیسی به اختصار چلو (Cello) و در حالت جمع چلی (Celli) نامیده می شود از خانواده سازهای زهی آرشه ای است. بکارگیری این ساز در تک نوازی، در گروه موسیقی مجلسی و همچنین در بخش زهی های یک ارکستر متداول است.

واژه cello، خلاصه شده ی واژه ی ایتالیایی violoncello، به معنی ویولن کوچک است. علت این نامگذاری را باید در دوران رنسانس و باروک جستجو کرد.

خانواده ی ویول، گروه سازهای آرشه ای بود که در آن دوران به جای خانواده ویولن امروزی رواج داشت. ششمین عضو این خانواده در محدوده صدایی کنترباس، violone نامیده می شد که سازی شبیه به کنترباس امروزی بود. منظور از ویولن چلو، سازی کوچکتر از ویولنِ خانواده ویول است.

ویولن چلو یا به تلفظ فرانسوی آن ویولنسل بسیار با موسیقی غربی آمیخته شده است و آنرا سازی با نزدیکترین صدادهی به صدای انسان توصیف کرده اند. این ساز عضو ثابت ارکستر استاندارد و بخش باس کوارتت زهی است و همچنین در بیشتر آنسامبل های دیگر نیز حضور دارد. کنسرتوها و سونات های فراوان برای ویولنسل نوشته شده است.

هرچند این ساز در موسیقی مردم پسند کم کاربرد تر است، اما در برخی از ضبط های موسیقی پاپ و راک وارد ترکیب قطعه می شود. بتازگی ویولنسل در خیلی از اجراهای هیپ هاپ و R & B خودنمایی می کند. از آن جمله می توان به اجراهای خوانندگانی چون Rihanna و Ne-Yo در مسابقه جوایز موسیقی آمریکا اشاره کرد.

سوییت های سلوی باخ برای ویولنسل در زمره ی مشهورترین آثار دوره ی باروک هستند که برای این ساز نوشته شده است. دو کنسرتو در دو ماژور و ر ماژور اثر هایدن از آثار برجسته دوره ی کلاسیک برای این ساز به شمار می آیند.

همچنین می توان به پنج سونات برای ویولنسل و پیانو اثر بتهوون اشاره کرد که سه دوره مهم در تکامل آهنگ سازی او را پوشش می دهد. رپرتوار دوره رمانتیک، کنسرتو از روبرت شومان در لا مینور، کنسرتوی آنتونین دورژاک و دو سونات از برامس را شامل می شود. در دوره ی آغازین سده ی بیستم، کنسرتو در می مینور از الگار و سونات های سلو برای ویولنسل از زولتان کودای (اپوس 8) و پل هیندمیث (اپوس 25) برجسته هستند.

انعطاف پذیری این ساز در اجرا، آن را به ساز محبوب آهنگسازان نیمه دوم سده ی بیستم بدل کرد و این محبوبیت به سبب تمرکز سولیست هایی همچون زیگفرید پالم و مستیسلاو روستروپوویچ که با تمرکز بر روی موسیقی معاصر به یاری این آهنگسازان آمده بودند افزایش می یافت.

[SENATOR]

بدنه: ویولنسل معمولا از چوب ساخته می شود، گرچه ممکن است مواد دیگری همچون فیبرکربن و آلومینیوم نیز برای ساخت آن بکار گرفته شود. صفحه رویی یک ویولنسل سنتی از چوب صنوبر و پشت، کناره ها و دسته ساز از چوب افرا ساخته می شود. گاهی از چوب درختان دیگری همچون سپیدار و بید برای پشت و کناره های ساز استفاده می شود. صفحه رویی و پشتی در بیشتر سازهای ارزان قیمت از چوب های چند لایه ساخته می شود.

ساخت صفحه رویی و پشتی ساز بطور دست ساز مرسوم است، هرچند در ویولنسل های ارزان به روش ماشینی ساخته می شوند.

بخش های کناری یا همان کلاف بین صفحه ی رویی و پشتی، با حرارت دادن چوب و خم کردن آن به دور قالب ها ساخته می شوند.

بدنه ی ویولنسل در بالا و پایین پهن است و در وسط توسط دو کلاف C شکل پشت بهم باریک میشود که دو شکاف صدا به شکل f و خرک در این قسمت قرار دارند.

دور تا دور صفحه رویی و پشتی خط سیاهی به عنوان حاشیه تزئینی ایجاد می کنند. کارگاه سازگری «لوئیس و کلارک» ویولنسل هایی از جنس فیبرکربن میسازد. اینگونه ویولنسلها بدلیل جنس با دوام آنها و پایداریشان در برابر تغییرات دما و رطوبت، برای نواختن در بیرون ساختمان مناسب هستند.

ویولنسل فیبرکربن
دسته (Neck)، جعبه گوشی ها (Pegbox)، پیچیدگی سر ساز (Scroll):دسته تراش خورده در بالای بدنه ی اصلی به ساز متصل می شود و در انتهای آن جعبه گوشی ها و حلزونی سر ساز قرار دارد. دسته، جعبه ی گوشی ها و بخش حلزونی معمولا از چوبی یک تکه تراشیده می شود.

قطعه ای با سطح منحنی که روی دسته ساز متصل می شود و در بالای بدنه ساز امتداد می یابد گریف یا محل دستان (Fingerboard) نام دارد. شیطانک (Nut) یک برجستگی از چوب است که در مرز دسته و جعبه ی گوشی ها نصب می شود تا سیم ها روی آن قرار گیرند.

جعبه گوشی ها، چهار گوشی کوک ساز را در خود جای می دهد (به ازای هر سیم یک گوشی). گوشی ها برای کوک کردن ساز از راه کاهش یا افزایش کشش سیم ها بکار گرفته می شوند. بخش حلزونی قسمتی سنتی از ساختمان ویولنسل و دیگر اعضای خانواده ویولن است. برای ساخت گوشی ها و گریف معمولا از چوب آبنوس استفاده می شود، اما دیگر چوبهای سخت همچون شمشاد و بلسان بنفش را نیز می توان بکار برد.

گستره صدا دهی و کوک سیم ها

سیم ها: سیم های ویلنسل، هسته ای از جنس زه یا فلز و یا مواد ترکیبی همچون نایلون دارند. نوازندگان ویلنسل ممکن است هر چهار سیم ساز خود را از یک نوع سیم انتخاب نکنند و ترکیبی از این انواع را، هم زمان بکار ببرند.

[SENATOR]

سیم گیر (Tailpiece) و میله ی تکیه گاه (Endpin یا Spike): سیم گیر و میله ی تکیه گاه در بخش پایینی ساز جای دارند. سیم گیر به طور سنتی از چوب آبنوس یا دیگر چوب های سخت ساخته می شود، می توان آن را از پلاستیک یا استیل نیز ساخت. این قطعه از ساز، سیم ها را به انتهای پایینی ویلنسل متصل کرده و می تواند یک یا چند پیچ تنظیم دقیق کوک (Fine tuner) داشته باشد.

میله تکیه گاه از چوب، فلز یا فیبرکربن سخت ساخته می شود ویولنسل را در موقعیت نوازندگی نگه می دارد.

در دوره باروک ویولنسل میله تکیه گاه نداشت و آنرا بین ساق پاها نگه می داشتند. حدوداً در دهه ی 1830 یک ویولنسل نواز بلژیکی بنام Auguste Adrien Servais میله تکیه گاه را به کار گرفت و کاربرد آن را گسترش داد. میله تکیه گاه های امروزی جمع شونده و قابل تنظیم هستند.

در گذشته این قطعه را پس از نوازندگی از ساز جدا می کردند. واژه Endpin که به میله تکیه گاه اطلاق می شود، همچنین در مورد دکمه چوبی که در همین محل در همه اعضای خانواده ویولن وجود دارد نیز اطلاق می شود.

پیچ تنظیم دقیق کوک (Fine tuner) و سیم گیر (Tailpiece)

نوک میله ی تکیه گاه ویولنسل را گاهی با یک پوشش لاستیکی می پوشانند تا هم به عنوان یک محافظ از کند شدن نوک میله جلوگیری کند و هم مانع سر خوردن تکیه گاه روی کفپوش های صیقلی شود. روش ها و ابزارهای گوناگونی برای جلوگیری از مشکل سرخوردن تکیه گاه ابداع شده است.

چند گونه Endpin و ابزارهایی برای جلوگیری از سر خوردن آن

خرک (Bridge) و شکافهای صدا (F-holes): خرک سیم ها را بالاتر از بدنه ویولنسل نگه می دارد و ارتعاشات آنها را به صفحه رویی ساز و درون soundpost (میله چوبی که میان دو صفحه رویی و پشتی ساز قرار می گیرد) منتقل می کند.

خرک در محل خود چسبانده نمی شود، اما فشار سیم ها آن را در محل خود نگه می دارد.

خرک و شکاف های صدا

شکافهای F که بدلیل شکل ظاهریشان اینگونه نامگذاری شده اند، در دو طرف خرک قرار داشته و به عنوان بخشی از فرایند صدادهی امکان تبادل هوا بین داخل و خارج ساز را فراهم می کنند.

این شکافها همچنین به عنوان محلی هستند که دسترسی به فضای درونی ساز در راستای تعمیر و نگهداری را فراهم می کنند.

اجزاء داخلی ساز: ویولنسل در داخل دو قسمت عضو مهم دارد: bass bar که به پشت صفحه رویی ساز چسبانده شده است و یک میله ی چوبی به نام soundpost که به شکل یک گوه دو صفحه رویی و پشتی ساز را در فاصله ثابتی از هم نگه می دارد.

نمایی از استقرار Bass bar

در مقابل Soundpost زیر پایه صدای زیر خرک جای گرفته و صفحه پشتی و رویی ویولنسل را به هم مرتبط می کند. Soundpost هم مانند خرک به ساز چسبانده نمی شود، اما با فشار خرک و سیم ها در جای خود نگه داشته می شود.



این دو صفحه در صدادهی ساز نقشی شبیه دیافراگم در صدا دهی بلندگو را ایفا می کنند. Bass bar در زیر پایه صدای بم خرک قرار می گیرد و در تحکیم صفحه رویی ساز و همچنین انتشار نوسانات نقش ایفا می کند. Bass bar و soundpost به کمک هم نوسانات سیم ها را به صفحه رویی ساز و در گستره کمتری به صفحه ی پشتی منتقل می کنند.

[SENATOR]

چسب: در ساخت و تعمیر ویولنسل از چسبی به نام چسب پنهان (Hide Glue) بکار می رود که اتصالاتی محکم و ماندگار و با این حال قابل جداسازی در موارد لازم را پدید می آورد. این چسب یکی از انواع چسب های حیوانی است که از جوشاندن بلند مدت بافت پیوندی جانوری تهیه می شود. صفحه رویی ممکن است با چسب رقیق شده چسبانده شود، چرا که برای برخی تعمیرها برداشتن بخش رویی ساز ضرورت پیدا می کند.

از نظر تئوری، چسب بکار رفته از چوب ساز، استحکام کمتری دارد. در نتیجه هنگام انبساط و انقباض های احتمالی چوب، چسب گسسته شده و از ترک خوردن صفحه ی ساز پیشگیری می شود.

آرشه: در روش سنتی، آرشه از چوب برزیلی یا پرنامبوکو ساخته می شود. هر دوی اینها، چوب یک درخت (Caesalpina echinata) هستند، با این تفاوت که پرنامبوکو که برای آرشه های با کیفیت تر استفاده می-شود، چوب بخش میانی این درخت است (which is sometimes stained to compensate). پرنامبوکو چوب سنگین و صمغ داری با خاصیت ارتجاعی بسیار است و از این رو چوبی ایده آل برای ساختن آرشه به حساب می آید.

بدنه آرشه را از فیبرکربن نیز می سازند، چرا که این ماده از چوب مقاوم تر است. آرشه های کم بهای مشقی با کیفیت پایین را معمولا از فایبرگلاس می سازند. میانگین درازای آرشه ویولنسل حدود 73 سانتیمتر (کوتاه تر از آرشه ویولن و ویولا) و بلندی آن (از زیر قلاب متحرک تا بالای چوب آرشه) 3 سانتیمتر و ضخامت آن یک و نیم سانتیمتر است.

قسمتهای مختلف آرشه

قلاب آرشه ویولنسل (Frog)، بخشی که هنگام گرفتن آرشه زیر انگشتان قرار می گیرد، مانند ویولا دارای گوشه ای گرد شده ولی با پهنای بیشتر است. آرشه ویولنسل تقریباً 10 گرم از آرشه ویولا سنگین تر و آرشه ویولا نیز به همین اندازه از آرشه ویولن سنگین تر است.

برای موی آرشه از موی اسب استفاده می شود، هرچند موهای تهیه شده از مواد مصنوعی در رنگهای گوناگون نیز برای این کاربرد موجود است. نوازنده، موهای آرشه را کلوفون اندود می کند تا با سیمهای ساز درگیر شدهتثیشد و آنها را به نوسان درآورد.

موی آرشه باید به صورت دوره ای تعویض شود، بخصوص آنگاه که با پاره شدن پیاپی موها یا کاهش کیفیت درگیری آنها با سیم مواجه می شویم. موها در هنگام نوازندگی، بوسیله یک پیچ (End screw) که قلاب گیرنده موها را به عقب می کشد، تحت کشش قرار می گیرند.