کنترباس Bass Violin

[SENATOR]

دوبل باس یا همان کنترباس، سالهای سال است که بعنوان بزرگترین ساز زهی، عضو جدایی ناپذیرارکسترهای سمفونیک قلمداد می شود. علاوه بر آن از زمان پیداش موسیقی Jazz استفاده از این ساز در ارکسترهای کوچک و بزرگ Jazz بعنوان یک عامل اصلی نگهدارنده ریتم، در کنار درامز و نیز اجرای سولو همواره مورد توجه بوده است.

مقایسه کنترباس و Violone از خانواده ویل

ریشه های پیدایش
این ساز که گاهی تحت عنوان ویولن باس (Bass Violin) هم نامیده می شود در واقع از خانواده ویولن یا اگر دقیقتر بخواهیم بررسی کنیم به خانواده ای موسوم به ویول (Viol و یا بطور مشخص Viola da Gamba) تعلق دارد که سابقه آن به قرن پانزدهم در اروپا باز می گردد. یک نگاه ساده کاملآ مشخص می کند که کنترباس های امروزی بیشتر به ساز های خانواده ویول شباهت دارند تا ویولن.

در میان خانواده سازهای ویول، کنترباس نزدیکترین شباهت را به سازی بنام Violone دارد که به معنی "ویول بزرگ" است. نکته بسیار جالب آن است که Violone بر خلاف اغلب سازهای زهی متداول امروزی، مانند گیتار دارای فرت است و نوازنده آن بسادگی می تواند محل نت های مورد نظر خود را روی دسته (یا همان گردن ساز) پیدا کند.

(در اینجا لازم است اشاره شود که برخی از کارشناسان با این موضوع مخالف هستند و آنرا از نسل ویولون می داند. آنها معتقدند حتی اگر در بدترین شرایط کنتر باس از خانواده ویول باشد، ساختمان امروزی آن بیشتر شبیه به ویولن است تا ویول؛ که دلیل اصلی آنها بیشتر نداشتن فرت در کنترباس است.)

دیگر تفاوت Violone نسبت به کنترباس در تعداد سیم های آن است یک کنترباس امروزی دارای چهار سیم است، حال آنکه Violone دارای شش سیم بوده است. پس از ساخت کنترباس تا مدتها این ساز دارای سه سیم بود، اما از اواخر قرن نوزدهم به بعد و در قرن بیستم استاندارد چهار سیم برای این ساز به رسمیت شناخته شده است.

برای توجه به تفاوتهای آشکار کنترباس از خانواده ویولن به این نکته نیز باید توجه کرد که سیم های این ساز عمومآ با فاصله های چهارم کوک می شود یعنی می، لا، ر و سل در حالی که در ویولن اغلب با فاصله های پنجم و بصورت سل، ر، لا و می کوک می شود. البته شاید علت آن کمتر شدن کشش سیم ها باشد تا نوازنده بتواند با نیروی کمتری نت ها را روی سیم ها بگیرد.

کنترباس با شانه های افتاده طرحی است که بیشتر در قرن هجدهم در آلمان تولید می شده است

علت نامگذاری
دلیل آنکه به این ساز دوبل باس گفته می شود آن است که نام کنترباس یا Contrabbasso در ایتالیایی برای سازهایی بکار برده می شد که یک اکتاو زیر بخش باس (ویولن سل یا چلو) در ارکستر حضور پیدا می کردند. این سازها عمومآ همان ملودی باس را یک اکتاو پایین تر اجرا می کردند و به همین دلیل به آن دوبل باس به معنی تکرار کننده بخش باس گفته می شود.

اما آنچه مسلم است امروزه نقش این ساز در ارکسترهای سمفونیک و بخصوص Jazz به مراتب بیش از تکرار ملودی دیگر بخشهای موسیقی است.

از این ساز تحت اسامی زیر نیز یاد می شود :


String Bass, Upright Bass, Standup Bass, Acoustic Bass, Bass Viol, Bass Violin, Doghouse Bass, Bull Fiddle, ...


طراحی
چه این ساز را به خانواده ویولن نسبت دهیم و چه به خانواده ویول مشکلی که در ساخت آن وجود دارد این است که هرگز استانداردی برای طراحی و ساخت کامل ساز بوجود نیامده است.

امروزه این ساز در سه طرح اصلی ساخته می شود، یکی شباهت بسیاری به خانواده ویولن دارد، یکی به خانواده ویول و دیگری به خانواده ای از گیتارها بنام بوستو (Busetto)، که البته نسبت به دو حالت دیگر کمتر تولید می شود.

مشکل به اینجا نیز ختم نمی شود، حتی سازندگانی که این ساز را در یکی از دسته های فوق می سازند، ممکن است در ساخت قسمت پشتی ساز طرح یکسانی را رعایت نکنند. ممکن است یکی آنرا گرد بسازد، یکی با با حالت انحناء شبیه به ویولن و حتی صاف و مسطح و یا با یک زاویه تیز و ...

شانه های کنترباس نیز به طرق مختلف ساخته می شود گاهی شانه ها همانند ویولن مشخص است و گاهی حالت افتاده دارد.

مشکلات کاربردی
سبکی نسبی این ساز نوازنده را همواره وسوسه می کند که ساز را با خود حمل کند، اما حجم زیادی که اشغال می کند معمولآ دردسرهای مخصوص به خود را دارد.

از دیگر مشکلات این ساز آن است که به دلیل چوبی بودن و بزرگی حساسیت بیشتری نسبت به سایر سازهای مشابه در مقابل تغییر شرایط محیطی (گرمی و سردی، رطوبت و ...) از خود نشان می دهد و چون عمومآ به هنگام تمرین و اجرا جابجا می شود معمولآ مزاحمتهایی را در این زمینه برای نوازنده ایجاد می کند.

ارتفاع یک کنترباس دست کم چیزی در حدود 180 سانتیمتر است و از آنجایی که سازهای یک چهارم و یک دوم سایز کنترباس نیز موجود است بنابراین سن شروع به تمرین با این ساز باید هنگامی باشد که هنرجو بتواند آنرا به راحتی در دست بگیرد و به آن تسلط داشته باشد.

در مواردی که هنرجویان علاقمند به یادگیری این ساز از سنین پایین تری هستند، ممکن است با ویولن سل یا حتی گیتار بیس آموزش را آغاز کنند.

کوک
همانطور که گفته شد یک دوبل باس معمولآ بصورت E-A-D-G کوک می شود. در این کوک نت می، بم ترین نت است که فرکانسی معادل بم ترین نت می روی پیانو یعنی چیزی در حدود 41 هرتز را دارد. تحت این شرایط نت سل (G) معادل نت سل ای است که در اکتاو دوم زیر نت دو وسط پیانو قرار دارد.

لازم به ذکر است که برخی از نوازندگان با توجه به قطعه ای که می خواهند اجرا کنند ممکن است کوک ساز خود را تغییر دهند مثلآ F#-B-E-A و یا ... این مورد بخصوص به هنگامی رخ می دهد که نوازنده بخواهد بصورت سولو هنر نمایی کند. تحت این شرایط با وجود آنکه کشش سیم ها بیشتر و نوازندگی سخت تر می شود، اما نوازنده امکان اجرای نت های زیرتر را خواهد داشت.

کوک دیگری نیز متداول است که در آن با استفاده از فاصله های پنجم ساز را بصورت C-G-D-A کوک می کنند. این کوک بیشتر محبوب نوازندگان Jazz است، چرا که تحت این شرایط آنها به راحتی می توانند فاصله های نهم و دهم - که کاربرد زیادی در Jazz دارند - را بگیرند.

نباید فراموش کرد که کوک فاصله پنجم توانایی این را دارد که از طریق هارمونیک ها دیگر سیم ها را به ارتعاش در آورد و به همین دلیل معمولآ صدای بلند تر و غنی تری از کوک فاصله چهارم دارد.

[SENATOR]

نحوه نواختن:
نوازنده کنترباس ممکن است در حالتهای ایستاده یا نشسته ساز را در دست گرفته اقدام به نواختن نماید.

چه در حالت ایستاده و چه در حالت نشسته معمول بر این است که نوازنده ساز از پای چپ خود - معمولآ قسمت زانو - بعنوان تکیه گاه و حامی نگهداری ساز استفاده می کند به همین دلیل ساز بدون آنکه خیلی به دست چپ نیاز باشد می تواند تعادل خود را حفظ کند و نوازنده می تواند با خیال راحت از دست چپ برای حرکت عمودی روی گریف و گرفتن نت استفاده کند.

هنگامی که نوازنده در حالت ایستاده این ساز را اجرا می کند ارتفاع معمولآ به گونه ای تنظیم می شود که دست راست او به راحتی به خرک دسترسی داشته باشد، در این حالت او می تواند با انگشت یا آرشه ساز ای که در دست چپ دارد، ساز اجرا داشته باشد.

در حالت ایستاده معمولآ از صندلی هایی با ارتفاع بلند استفاده می شود بطوری که پای چپ نوازنده روی میله عمودی موجود در صندلی (پله) قرار میگیرد و پای راست او روی زمین، حالتی شبیه به نوازنده ویولن سل.

وضعیت نشسته بیشتر برای ارکسترهای بزرگ و سمفونیک کاربرد دارد در حالی که در سبکهایی که نیاز به نواختن بصورت سولو دارند، عمومآ نوازنده ترجیح می دهد حالت ایستاده داشته باشد چرا که در این حالت تسلط بیشتری بر ساز دارد.

کاربردهای کلاسیک
کنتر باس در موسیقی کلاسیک بیشتر برای نگهداری بخش باس مسئولیت اجراهای ساده و ممتدی را بعهده می گیرد و بندرت ممکن است یک نوازنده باس بخواهد در قطعه حالت سولو به خود بگیرد.

دومینیکو دراگونتی (Domenico Dragonetti) نوازنده باس ایتالیایی (1763 - 1846) که از دوستان صمیمی بتهون بود شاید جز اولین نوازندگانی بود که از این ساز برای کاربر سولو استفاده کرد و بتهوون به همراهی او کارهایی (مانند سونات) برای پیانو و Cello تهیه کردد. بتهون به نوازندگی دراگونتی بسیار علاقه داشت و او بسیاری از کارهای بتهوون را با ویلن سل بصورت سولو اجرا می کرد.

اما اگر بخواهیم از یکی از بزرگترین نوازندگان دوبل باس کلاسیک نام ببریم بدون شک باید از جیووانی بوتسینی (Giovanni Bottesini) نوازنده مشهور ایتالیایی (1821-1889) نام ببریم. او که نزد بسیاری از منتقدین موسیقی به پاگانینی کنترباس مشهور است قطعات بسیار زیبایی را از جمله چندین کنسرتو برای این ساز نوشته است. زیبایی کارهای او به قدری است که به هیچوجه نمی توان آنها را با سایر کارهای سولو برای این ساز مقایسه کرد.

حتی با قطعه ای بنام "با این دست زیبا" (By This Beautiful Hand) از موتزارت نیز قابل رقابت با کارهای بوتسینی نیست.

شواهد تاریخی نشان می دهد که هایدن نیز کنسرتوای برای دوبل باس دارد که متاسفانه بنا به دلایل نامشخصی گم شده است. هایدن این قطعه را برای جورج شوندا (Georg Schwenda) نوازنده ماهر دوبل باس معاصر خود تهیه کرده است.

روسینی (Gioacchino Rossini 1792 - 1868) از دیگر آهنگسازان ایتالیایی است که دوئت های زیبایی برای دوبل باس تهیه کرده است.

قطعه بسیار مشهور Trout Quintet از شوبرت که بصورت پیانو کوئنتت (Piano Quintet پیانو + چهار ساز دیگر) تهیه شده است نیز در نوع خود قابل تحسین است چرا که سبک سنتی کوئینتت های پیانو را شکسته و از دوبل باس در آن استفاده شده است.

یکی از مشهورترین قطعاتی که برای دوبل باس در دوران کلاسیک تهیه شده است قطعه "فیل" (The Elephant) از مجموعه "کارناول حیوانات" اثر آهنگساز فرانسوی Charles Camille Saint-Saëns باشد.

[SENATOR]

درامز و باس از مهمترین سازهایی هستند که پس از سولیست در یک گروه موسیقی Jazz ایفای نقش می کنند. استفاده از یک ساز با صدای باس در موسیقی Jazz به سالهای 1890 باز می گردد، هر چند در اوایل این دوران از توبا (Tuba) یا نوع خاصی از ساکسیفون با صدای باس برای این بخش از موسیقی استفاده می شد.

به مرور زمان پس از عمومی تر شدن موسیقی جز و انتقال آن از سالن های کنسرت به رستورانها و کلوپ ها، بتدریج کنترباس جایگزین سازهای بادی برای بخش باس شد. در این هنگام نوازنده بدلیل نبود وسایل تقویت صدای مناسب مجبور بود برای محسوس کردن صدای باس در میان سایر سازها از تکنیک نواخت Slap (به معنی سیلی و ضربه محکم زدن به سیم ها) استفاده کند. این روش نواختن صدای ساز را به مراتب بیشتر از حالت معمولی - کشیدن سیم - در می آورد و بسادگی توانایی آنرا داشت که صدای ساز را در میان گروه جلوه دهد.

از آن زمان تا کنون با وجود تغییر و تحولاتی که در سبک موسیقی Jazz رخ داده است، دوبل باس همواره نقشی کلیدی در میان گروه های جز کوچک و بزرگ داشته و دارد.

در دوران سوئینگ ری براون (Ray Brown) و جیمی بلنتون (Jimmy Blanton) بعنوان نوازندگان منحصر بفرد کنترباس با دوک الینگتون (Duke Ellington) و اسکار پیترسون (Oscar Peterson) کار می کردند.

اسکات لافارو (Scott LaFaro) از جمله نوازندگان دوبل باس بود که تاثیر بسیاری بر روی سبک Cool Jazz گذارد، از دیگر نوازندگان مطرح این ساز می توان به نوازندگان ممتازی چون پرسی هیت (Percy Heath) در قطعات سوئینگ و ملودیک و یا پاول چمبر (Paul Chambers) که علاوه بر نوازندگی در استیل جز توانایی غیر قابل انکاری در نواختن این ساز با آرشه داشت، اشاره کرد.

ظهور اولین باس الکتریک
اواسط قرن بیستم بتدریج موسیقی پاپ و راک جایگزین موسیقی جز شدند، اما کماکان دوبل باس بعنوان یک ساز اصلی در این گروه ها مطرح بود. بیل هیلی (Bill Haley) و الویس پریسلی (Elvis Presley) از جمله خوانندگانی بودندن که در گروه خود از این ساز استفاده می کردند.

مشکلی که بتدریج پیش آمد استفاده از گیتارهای الکتریک در گروه ها بود. استفاده از این سازهای پیک آپ دار و تقویت شده عملآ باعث شده بود تا صدای باس در گروه ضعیف شنیده شود، بخصوص که استفاده از میکروفن برای این سازها نمی توانست در مقابل پیک آپ های گیتارهای الکتریک خودنمایی لازم را داشته باشد. به همین دلیل اغلب امکان برگزاری کنسرت در فضاهای بزرگ و باز وجود نداشت.

اما در سال 1951 لئو فندر اولین نمونه از گیتار باس الکتریک را تهیه و بصورت تجاری وارد بازار کرد. این ساز همانند گیتارهای الکتریک دارای پیک آپهایی بود که بسادگی ارتعاش سیمها را به جریان الکتریکی برای تقویت تبدیل می کرد و نکته بسیار مهم دیگر اینکه تنها کمی از یک گیتار معمولی بزرگتر بود و بسادگی قابلیت نقل و انتقال داشت.

از جمله عواملی که باعث شد در موسیقی پاپ و راک، گیتار باس جایگزین دوبل باس شود سادگی در اجرای آن بود و این دلیلی جز داشتن فرت های فلزی نداشت. به این ترتیب گیتار باس توانست همانند گیتار الکتریک به وسیله پیک آپ به آمپلی فایر متصل شود و امکان برگزاری کنسرت های بزرگ در سالن های بسیار بزرگ و باز (مانند استودیومهای ورزشی) فراهم آمد.

با پیشرفت تکنولوژی پیک آپ ها و آمپلی فایرها، از حدود دهه های 80 و 90 ساز جدیدی به نام باس ایستاده یا همان Upright Bass پای به عرصه ظهور نهاد. Upright Bass ساز باسی - عمومآ - الکتریکی بود که برخلاف گیتار بصورت ایستاده همانند کنترباس نواخته می شد، به این ترتیب نوازنده می توانست احساس خود را بهتر و راحتتر به ساز منتقل کند. تقریبآ تمامی Upright Bass بدون فرت هستند و با همان تکنیک های دوبل باس معمولی نواخته می شودند.